The Mendele Review: Yiddish Literature and Language
(A Companion to MENDELE)

---------------------------------------------------------
Contents of Vol. 12.008 [Sequential No. 199]
Date: 27 March 2008

„קינדער־פֿרײַנד“

1) This issue of TMR (ed).
2) mentsh revisited
3) khurbn or khurbm?
4) TMR Issue No. 200: Invitation to Readers to Comment
5) Mendele Moykher-Sforim's Peyrek Shire [Perek Shira]
6) Moyshe Taykhman's adaptation of Noent fun vaytns
7) Solomon Marshak's Di post translated into Yiddish by Moyshe Taykhman
8) "Motele fun Varshever geto" – lyrics
9) "Motele fun Varshever geto" – audio
10) "Remember the Children" cd cover

1)-------------------------------------------

Date: 27 March 2008
From: ed.
Subject: This issue of TMR (ed).

This issue of TMR – the 199^th – opens with an answer to a letter on a Yiddish linguistic matter that must have puzzled many readers.*** The editor is most grateful to those who take the trouble to voice their views on matters Yiddish and expressly invites a barrage of letters before the 13^th of April, date of TMR's 200^th issue and – coincidentally – 11^th anniversary. *** An encounter with the emotive term mentsh in Ruth Wisse's Jews and Power (New York, 2007) sent me back to my reflections on that rich term a decade ago (see TMR 01.005 [13 May 1997]). Mentsh in the sense of 'genuinely human', 'person of character', 'true human being' is a veritable linchpin in Wisse's book, prominent at its beginning and end and sprinkled between these as well. *** The TMR does not sell books, but could not refuse the opportunity to promote an unjustly neglected work by Mendele Moykher-Sforim, the great writer by whose name we are known. *** This issue of TMR tries to give a sense of some features of Yiddish education in interwar Poland and highlights the role of one educator/editor/author in particular. "Noent fun vaytns" reflects the hunger for science and technology in the shtetlekh of Poland. The wonders of radio are introduced in a fictional framework that teaches use of such devices as the telegram. *** Solomon Marshak (1887-1964) was a popular Russian-Jewish writer, especially for children. Prominent Yiddish writers translated at least five of his works from Russian and Leah Goldberg was one of a number of fine translators who created a Hebrew Marshak. Moyshe Taykhman under the name M. Man translated Marshak's rhymed verse Di post (Warsaw: "Kinder-fraynd", 1935) five years after I. Gutyanski worked the same ground under the title "Brivntreger" (Kiev, 1930). "Di post" is about a letter that crosses continents and oceans until it reaches its final destination. Other Marshak items in Yiddish translation include: "Mayselekh un lider" (New York, 1930) translated by Yasha Zeldin (on Y.S., see Leksikon fun yidish shraybers, col. 266);" Mister Tvister" (Warsaw, 1936) translated by Kh. Zaytshik; "A sreyfe" (Moscow, 1928) translated by Rozenblum [sic]; "A mayse mit a ketsl" (Odessa, 1935) translated by Avrom Kahan. *** The final four parts of this issue of TMR suggest the unimaginable life of Jewish children in the khurbm as expressed in the life of the child Motele. We give Jacques Grober's version of the song "Motele fun varshever geto" and the lyrics in Yiddish and English translation.

2)---------------------------------------------------

Date: 27 March 2008
From: ed.
Subject: mentsh revisited

In the Prologue with which Ruth Wisse opens her Jews and Power (New York: Schocken, 2007), she writes: In Warsaw in the autumn of 1939, shortly after the Germans captured the city and before they had walled up the Jews in a ghetto, a couple of Nazi soldiers were seen harassing a Jewish child in the street. The child's mother ran out of the courtyard, picked up her bruised little boy, placed his cap back on his head, and said to him, "Come inside the courtyard and za a mentsh." The word mensch – which in German means "man" or "human being" – acquires in Yiddish the moral connotation of "what a human being ought to be." In her Polish-inflected Yiddish the mother was instructing her son to become a decent human being.

A few pages later, she continues: This book honors the memory of the Warsaw mother who wanted her son to become a mentsh, as well as the civilization that perpetuates her teaching.

I am in complete sympathy with all the higher registers of the multivalent term mentsh, but reading Wisse's anecdote as a straightforward account of a real incident, trying to understand what precisely happens in the described scene, I fail to see an ethical epiphany and what I do see recalls an older and more widespread meaning of mentsh than that said to be expressed in the mother's words to her son: "za a mentsh." [Again I refer readers to my comments in TMR 01.005.] The three English words "Be a man" at the top of the sheet music cover of the Yiddish music hall song "A mentsh zol men zayn" [see TMR 12.004], crude call to manliness or virility though it may be, is closer to what I see as the focus of the anecdote than the reading by Wisse (and others whom I will not add to this discussion).

The mother is protectively instructing her little boy to behave sensibly, maturely in a potentially volatile situation wherein two Nazi soldiers harass a young boy, perhaps teasing him and attempting to elicit behavior from him that could charge them for more cruel actions than knocking off his hat – headcover of an observant child? – or ridiculing his Germanlike Yiddish speech. The uniformed figures suggest authority and the traditional Jewish attitude is that one must placate, buy off and not rebel against authority. The mother may have quickly sensed that she is not witnessing familiar Polish anti-Semitism. Her injunction is not one to be moral – these are hardly the circumstances for inculcating philosophic attitudes. The child is being warned that he must be careful of his behavior, must be a grownup. He is being commanded to part with his childhood.

3)---------------------------------------------------

Date: 27 March 2008
From: ed.
Subject: khurbn or khurbm?

Jack Berger has responded to TMR 12.007 with three assertions that need to be examined. He writes: "Re Holocaust nomenclature, are we not making a mountain out of a molehill? The so-called Yiddish (which should be spelled khurbn, not khurbm), is patently derived from its Hebrew antecedent, khurban. So what's the big deal?" 1. The naming of the greatest disaster in Jewish history is "a big deal". 2. There are a number of Yiddish words whose spelling in English is problematic and their spelling has become established even though they do not conform to the Standard Yiddish Romanization. Even the most careful Yiddish-study authors and bibliographers go along with such "common" spellings as Shalom Aleichem though they would prefer Sholem-Aleykhem (correct hyphenation, particularly, is absent). An excellent way to decide how to spell a Yiddish word in English – to transcribe, not to transliterate it -- is to Google it. One has numerous "hits" for both khurbm and khurbn, with no few sophisticated authors (e.g. Jerome Rothenberg, Khurbn and Other Poems, New York: New Directions, 1989) using the latter. But the more "Yiddishly" literate – I will not mention them by name – opt for khurbm. They know (as pointed out on page 23 of Uriel Weinreich's classic College Yiddish) that "After [P] and [B], syllabic [N] is sounded as [M]." This can be corroborated by checking in Yitskhok Niborski's Verterbukh fun loshn-koydesh-shtameke verter in yidish (p. 91) and Uriel Vaynraykh's Modern english-yidish yidish-english verterbukh (p. 609). Those who write khurbn either do not know the correct form, are put off by the strange combination /bm/, or possibly are influenced by the final /n/ in the Hebrew source word khurBAN (Israeli pronunciation). 3. Khurbm is a Yiddish word, part of the Hebrew-Aramaic component of Yiddish. It is as Yiddish as Latin-origin component is English.

4)---------------------------------------------------

Date: 27 March 2008
From: ed.
Subject: Upcoming (13 April 2008) 200^th Issue & 11^th Anniversary of TMR

Messages to The Mendele Review on this double celebratory occasion will be much appreciated. They will – as space permits (no more than 200 words, please) -- be shared with our readers unless marked Private. The editor retains the right to shorten, modify or reject messages.

5)--------------------------

Date: 27 March 2008
From: ed.
Subject: Mendele Moykher-Sforim's Peyrek Shire

To mark the 90^th anniversary of Shalom Yakov Abramovitsh's (Mendele Moykher- Sforim's) death on December 8, 1917, The Mendele Review is pleased to announce that Dr. Shalom Luria's Mendele Mokher Sfarim, Perek Shira (Jerusalem 2000) is offered to the public at a reduced price. Dr. Luria's book is a critical edition of Mendele Moykher-Sforim's Perek Shira, a rhymed translation into Yiddish of a series of poetic hymns in Hebrew found in the beginning of one of the most popular prayer books of the 19^th century. Mendele's creative free translation into Yiddish testifies to his love of nature and of God's creatures who praise their creator, as well as to his knowledge of zoology. (See an earlier discussion of this work in TMR 05.002 [25 February 2001]). The book is available at the reduced price of 50 shekels (plus postage) in Israel and $20 (plus postage) for orders from abroad. It may be ordered from the Dov Sadan Institute at the Hebrew University at the following email address: hguys@vms.huji.ac.il.

6)----------------------------------------------------

Date: 27 March 2008
From: ed.
Subject: Moyshe Taykhman's adaptation of Noent fun vaytns

נאָענט פֿון װײַטנס

פֿאַר אונדזערע קינדער

באַאַרבעט מ. מאַן (= משה טײַכמאַן)

[„קינדער־פֿרײַנד", װאַרשע 1935, באַנד 1, זז' 13]

אַ גאַנצן װינטער האָבן די קינדער געקליבן געלט.

– אָט, אַז פֿרילינג װעט קומען, װעלן מיר שױן װיסן, װאָס צו קױפֿן.

עס איז געקומען פֿרילינג, האָבן די קינדער אױף אַ פֿאַרזאַמלונג באַשלאָסן׃ קױפֿן אַ גרױסע פֿוסבאָל־פּילקע.

– אָבער װי אַזױ װעסטו קױפֿן, איך בעט דיך? – זאָגט אַ קלײנער ייִנגל, – אונדזער שטעטל איז אַ קלײנס, אין די קראָמען פֿאַרקױפֿט מען נישט קײן פֿוסבאָל־פּילקעס. אָט, אַז מען זאָל אַ פֿאָר טון קײן װאַרשע, דאָרט איז עפּעס אַנדערש. אָבער ס'איז װײַט... װי װײַט איז ביז װאַרשע?

– קײן װאַרשע פֿאָרן איז קײנער נישט אײנשטימיק.

– װאָרום טאַקע – זאָגט אַ קלײן מײדל, – אַ גאַנצן װינטער געקלױבן געלט, און איצט... מ'װעט אױסגעבן אױף אַ בילעט און מ'װעט גאָרנישט קױפֿן.

– איז געװאָרן אַ טומל. פֿון װינקל האָט פֿײַװקע זיך אַ לאָז געטון צום טיש.

– שאַ, װאָס שרײַט מען אַזױ?... איך האָב אַ פֿאָרשלאָג. געװיס איז ביז װאַרשע װײַט, אָבער צום בריװקאַסטן איז נאָענט, אַהאַ נאָענט? לאָמיר אָנשרײַבן אַ בריװ קײן װאַרשע אין אַן אַרבעטער – קאָאָפּעראַטיװ, אַז מ'זאָל אונדז צושיקן אַ פֿוסבאָל־פּילקע.

– יאָ, ריכטיק, ריכטיק! – אַזױ שרײַען אַלע און זענען אײנשטימיק מיט פֿײַװקען.

דעם בריװ האָט מען אנגעשריבן: „שיקט אַ גרױסע פּילקע, געלט װעלן מיר אײַנצאָלןָ, װען מיר װעלן די פּילקע באַקומען." מען האָט אָנגעקלעפּט אַ מאַרקע פֿאַר אַ גראָשן, דעם בריװ האָט מען אַרײַנגעװאָרפֿן אין אַ בריװ־קעסטל.

– איצט – האָבן די קינדער געזאָגט, – װעלן מיר װאַרטן אױף דער פּילקע, דער בריװ זאָל נאָר נישט פֿאַרפֿאַלן װערן.

אין בריװ־קעסטל איז דער בריװ נישט לאַנג געלעגן. עס איז געקומען אַ מענטש מיט אַ זעקל, האָט אַרױסגענומען די בריװ דורכן דעק פֿון קעסטל און איז אַװעק װײַטער. אַזױ איז ער דאָס גאַנצע שטעטל דורכגעגאַנגען און פֿון אַלע בריװ-קעסטלעך די בריװ אַרױסגענומען.

אין פּאָסט האָט דער מענטש די בריװ אױף אַ טיש אױסגעשאָטן – האָט זיך באַקומען אַ גרױסע קופּע בריװ. די בריװ זענען געװען אַדרעסירט אין פֿאַרשידענע שטעט און שטעטלעך. נאָך דעם האָט מען די בריװ געשטעמפּלט, פֿונאַנדערגעסאָרטירט אין באַזונדערע זעקלעך. די בריװ, װאָס קײן װאַרשע – אין אײן זעקל, די װאָס קײן װילנע אין אַ צװײטן. אַז די בריװ זענען געװען צעסאָרטירט אין די זעקלעך, האָט מען די זעקלעך פֿאַרבונדען. פֿאַר נאַכט איז געקומען אַ פּאָסט־װאָגן און אַװעקגעפֿירט די זעקלעך צו דער באַן. דאָרט האָט מען אַרײַנגעלײגט די זעקלעך אין אַ ספּעציעלן װאַגאָן.

דער לאָקאָמאָטיװ האָט אַ פֿײַף געטון, די רעדער האָבן זיך גערירט, און דער צוג האָט די בריװ אַװעקגעפֿירט קײן װאַרשע.

קײן װאַרשע איז דער צוג געקומען אין דער פֿרי. אױפֿן װאָקזאַל האָט שױן געװאַרט אַ פּאָסט־אױטאָמאָביל. די בריװ האָט מאן אַרײַנגעלײגט אין אױטאָמאָביל און מען האָט זײ אַװעקגעפֿירט צום װאַרשעװער פּאָסט־אַמט. אין פּאָסט־אַמט האָט מען שנעל פֿונאַנדערגענומענד די בריװ און צעטײלט די בריװ־טרעגער. די בריװ־טרעגר האָבן די בריװ אַרײַנגעלײגט אין זײערע לעדערנע רענצלעך און זענען אַװעק איבער דער שטאָט צעטראָגן די בריװ. דער בריװ, װאָס די קינדער פֿון שטעטל האָבן געשריבן, איז אױך אַרײַנגעפֿאַלן צו אַ בריװן־טרעגער. דער בריװן־טרעגער האָט דעם בריװ איבערגעגעבן אין אַרבעטער־קאָאָפּעראַטיװ.

דער פֿאַרװאַלטער האָט גענומען דעם בריװ, איבערגעלײענט און געזאָגט:

דאָ איז אָנגעקומען אַ בריװ פֿון אַ שטעטל. די קינדער בעטן אַ פֿוסבאָל־פּילקע אַרױסשיקן. אָט נעמט פֿון דער פּאָליצע אַ גרױסע פּילקע, פּאַקט אײַן אין אַ קעסטל און שיקט הײַנט אַװעק. די יאַטן מוזן שױן געװיס װאַרטן מיט אומגעדולד אױף דעם.

און די קינדער אין שטעטל זיצן טאַקע און װאַרטן׃

– זאָל װאָס גיכער די פּילקע אָנקומען.

דערװײַל, װי זײ זיצן אַזױ, קומט צו גײן אַ יאַטל, װאָס מען האָט אים די לעצטע טעג נישט געזען, ער גײט און הינקט אונטער.

– װאָס איז מיט דיר, מענדל? װאָס הינקסטו?

– ס'איז שױן גאָרנישט... איך האָב געשפּילט אין פֿוסבאָל און דעם פֿוס אױסגעלונקען. עס טוט זײער װײ... אַ גאַנצע װאָך געלעגן אין בעט. מער שפּיל איך נישט אין פֿוסבאָל... פֿע... אַ שלעכטע שפּיל.

– זע... און מיר האָבן גראָד אַ פּילקע פֿון װאַרשע אױסגעשריבן.

– האָט איר טאַקע געטון אַ נאַרישקײט. זאָגט זיך אָפּ פֿון דעם, װי לאַנג ס'איז ניט שפּעט.

– װי אַזױ זיך אָפּזאָגן, אַז מיר האָבן שױן אַ בריװ אַװעקגעשיקט?

– װאָס דאַרפֿט איר גאָר רײדן? גיט אַ קוק אױף מײַן פֿוס... איר זעט? אַלץ צוליב אַ פּילקע. מען קען בלײַבן אָן פֿיס. אָט װען מען שרײַבט אױס אַ נײַעם פּױק, אָ! דאָס װאָלט געװען אַ זאַך. אונדזערע איז שױן אַלט און מען קאָן שױן גאָרנישט פּײַקלען.

– אָס איז ריכטיק, – זאָגן אַלע – אַ נײַער פּױק איז אַ גוטע זאַך. אָבער װי אַזױ קריגט מען אים? ביז װאַרשע איז װײַט. אָנזאָגן קאָן מען שױן נישט.

– װײַט נישט װײַט, – האָט זיך אַרײַנגעמישט פֿײַװקע, –װאָס איז דאָ צו קלערן? אָט לאָמיר צולױפֿן אין טעלעגראַף און שיקן אַ טעלעגראַמע אין קראָם, אַז מיר דאַרפֿן נישט קײן פּילקע – אַ פּױק דאַרפֿן מיר.

די קינדער זענען אַװעקגעלאָפֿן צום טעלעגראַף. געקומען אין טעלעגראַף, פֿרעגן עטלעכע׃

– אַ טעלעגראַמע קײן װאַרשע קאָן מען שיקן?

– פֿאַר װאָס נישט? מען קאָן, אַן אַדרעס האָט איר?

– אַן אַדרעס איז דאָ.

– שרײַבט. הײַנט נאָכמיטאָג װעט די טעלעגראַמע אַהין אָנקומען.

אױף פּאַּפּיר האָט מען אָנגעשריבן : װאַרשע, אַרבעטער קאָאָפּעראַטיװ, פּילקע דאַרף מען נישט. שיקט פּױק.

די טעלעגראַמע האָט מען איבערגעגעבן דורכן פֿענצטערל, באַצאָלט אײן גילדען מיט 50 גראָשן און פֿאַרטיק.

דער טעלעגראַפֿיסט האָט גענומען די טעלעגראַמע, איבערגעלײענט זי און גענומען יעדעס װאָרט אױסקלאַפּן אױפֿן אַפּאַראַט. די טעלעגראַמע איז אַװעק דורך די דראָטן׃ „פּילקע דאַרפֿן מיר נישט. שיקט פּױק."

באַלד האָט אױפֿן װאַרשעװער טעלעגראַף גענומען קלאַפּן דער אַפּאַראַט. דער טעלעגראַפֿיסט איז צוגעגאַנגען און איבערגעלײענט׃ „פּילקע דאַרפֿן מיר נישט. שיקן פּױק".

דער טעלעגראַפֿיסט האָט אַ טראַכט געטון׃ װאָס פֿאַר אַ פּײַקלער האָבן זיך עס אײַנגעפֿונען, װאָס זײ פֿאָדערן אַ פּױק דורכן טעלעגראַף? ער האָט אָבער איבערגעשריבן די טעלעגראַמע אױף אַ פּאַפּיר און איבערגעגעבן דעם טעלעגראַמען־טרעגער. דער טעלעגראַמען־טרעגער האָט אַרײַנגעלײגט די טעלעגראַמע אין אַ לעדערנער טעקע, זיך געזעצט אױף אַ ראָװער און אַװעקגעפֿירט די טעלעגראַמע אין דעם אַרבעטער־קאָאָפּעראַטיװ.

דער פֿאַרװאַלטער האָט איבערגעלײענט און אָנגעזאָגט׃

– האַלט אָפּ דאָס קעסטל מיט דער פּילקע. אַ טעלעגראַמע איז אָנגעקומען. אַָנשטאַט אַ פּילקע װילן זײ אַ פּױק.

דערװײַל איז צו די קינדער געקומען דער לערער.

– נו, װאָס האָט איר באַשלאָסן צו קױפֿן?

ענטפֿערן אַלע׃

– צום אָנהײב האָבן מיר באַשלאָסן קױפֿן אַ פּילקע, און איצט אַ פּױק. אונדזער פּױק איז שױן אַלט, די פֿעל האָט זיך אױסגעריבן.

דער לערער האָט זיך צעלאַכט׃

– אַ פֿײַנע געשיכטע! און איך האָב אײַך אַ נײַע פֿעל פֿאַרן פּױק געבראַכט.

און ער נעמט פֿון קעשענע אַרױס די פֿעל.

אַלע האָבן זיך פֿאַרלאָרן. װאָס טוט מען איצט?

דער לערער האָט אַ טראַכט געטון און געזאָגט׃

– איר װאָלט געדאַרפֿט אַ ראַדיאָ אױסשרײַבן. איצט איז בײַ אַלעמען דאָ ראַדיאָ. דורך ראַדיאָ קאָן מען הערן, װאָס מע רעדט אין װאַרשע.

אַלע האָבן זיך אָנגעקוקט.

– װי איז עס אונדז פֿריער נישט אײַנגעפֿאַלן? אַלע האָבן איצט ראַדיאָ. מ'קאָן דאָך הערן פֿון װאַרשע.

– געװיס, – זאָגט אַ צװײטער, – װאָס קען זײַן בעסער פֿון אַ ראַדיאָ?

– אָבער װאָס זאָל מען איצט טון? מיר האָבן דאָך געשיקט אַ טעלעגראַמע אױף אַ פּױק. קען זײַן, מען האָט אים שױן אַרױסגעשיקט?

– ס'מאַכט נישט אױס, זאָגט דער לערער, – מ'קאָן אַ טעלעגראַמע איבעריאָגן. װער איז פֿאַר אַ ראַדיאָ?

– אַלע.

– זענען אַלע אַװעקגעלאָפֿן צו דער טעלעפֿאָן־סטאַציע.

– קאָן מען רעדן מיט װאַרשע דורכן טעלעפֿאָן? זײער אַ װיכטיקער שמועס.

– און מיט װעמען װעט איר רעדן? – פֿרעגט מען זײ.

– מיט דעם אַרבעטער־קאָאָפּעראַטיװ.

– מ'קאָן. נעמט דאָס טרײַבל. מיר פֿאַרײניקן אײַך מיט װאַרשע.

די קינדער זענען צוגעגאַנגען צום טרײַבל.

פֿריער האָט מען זיך אַ ביסל געקריגט, װער עס זאָל רעדן. ענדלעך האָט מען באַשלאָסן, אַז פֿײַװקע זאָל רעדן. פֿײַװקע האָט גענומען דאָס טרײַבל און צוגעלעגט צום אױער.

װי נאָך מען האָט פֿאַרײניקט מיט װאַרשע, האָט זיך אױף דער װאַרשעװער צעננטראַלער טעלעפֿאָן־סטאַציע אָנגעצונדען אַ לעמפּל. די טעלעפֿאָניסטין נעמט דאָס טרײַבל און פֿרעגט׃

– װאָס פֿאַרלאַנגט איר?

– פֿײַװקע ענטפֿערט׃ פֿאַרײניקט מיטן אַרבעטער־קאָאָפּעראַטיװ.

די טעלעגראַפֿיסטין האָט געענטפֿערט נאָר אײן װאָרט׃

– פֿאַרטיק.

װי נאָר די טעלעפֿאָניסטין האָט געזאָגט „פֿאַרטיק", האָט אין אַרבעטער־קּאָאָפּעראַטיװ גענומען קלינגען דאָס גלעקל פֿון טעלעפֿאָן. דער פֿאַרװאַלטער האָט גענומען דאָס טרײַבל און געפֿרעגט׃

– װאָס פֿאַרלאַנגט איר?

– פֿײַװקע האָט געענטפֿערט׃

– מיר האָבן בײַ אײַך אַ פּילקע אױסגעשריבן און דערנאָך טעלעגראַפֿירט.

– כ'װײס

– האָבן מיר געבעטן אַ פּױק אַרױסשיקן.

– ריכטיק, מירן באַלד אַרױסשיקן.

– נײן, שיקט נישט. שיקט אונדז אַ ראַדיאָ מיט אַלע נױטיקע געצײַגן.

– טפֿו זאָלט איר װערן, – זאָגט דער פֿאַרװאַלטער – נאָך לאַנג װעט איר אַלע װײַלע בײַטן?

– מער נישט.

– ני גוט, באַלד שיקן מיר אַרױס אַ ראַדיאָ.

דער פֿאַרװאַלטער האָט געהײסן דעם פּױק פֿון קעסטעלע אַרױסנעמען און אַ ראַדיאָ אַרײַנלײגן.

דאָס קעסטל מיטן ראַדיאָ האָט מען אַװעקגעטראָגן אין פּאָסט. דאָרט האָט מען אַ סך קעסטלעך אַרײַנגעלײגט אין אַ לאַסט־אױטאָמאָביל און אַװעקגעפֿירט צום צוג. אין צוג איז װידאַר געװען אַ פּאָסט־װאַגאָן און אין אים האָט מען פֿאָרזיכטיק דאָס קעסטל מיטן ראַדיאָ אַרײַנגעלײגט, װײַל פֿון אױבן איז געװען אָנגעשריבן „פֿאָרזיכטיק."

נאָך דעם האָט מען דעם װאַגאָן פֿאַרשלאָסן, פֿאַרזיגלט מיט אַ פּלאָמבע. דער צוג איז אַװעק צום שטעטל. פֿון פּאָסט האָט מען געבראַכט אַ מעלדונג צו די קינדער, אַז אױף זײער נאָמען איז אָנגעקומען אַ פּאַקעט. איז מען געלאָפֿן שנעל צו דער פּאָסט. געקומען װײַזן זײ דעם אָנזאָג.

– ריכטיק אָנגעקומען אַ פּאַקעט, נאָר איר דאַרפֿט פֿריער באַצאָלן פֿאַר אים.

– געלט האָבן מיר.

– און אונטערשרײַבן זיך מוז מען אױך.

– דאָס קאָנען מיר אױך.

– איז, אָט האָט איר דעם פּאַקעט.

מען האָט זײ אַרױסגעגעבן דעם פּאַקעט.

זײ זענען אין אײַלעניש געלאָפֿן אין קלוב. פֿון װײַטן האָבן זײ געשריען׃

– באַקומען דעם ראַדיאָ. שטעלט העכער די אַנטענע!

האָט מען זיך גענומען צו דער אַרבעט. מען האָט אױפֿגעפּאַקט דאָס װאַרשעװער פּעקל און אַרױסגענומען אַלץ, װאָס דאָרט איז געװען. דו מײדלעך האָבן זיך באַַלד אַרומגעשטעלט אַרום דעם שײנעם קעסטעלע און אָנגעהױבן באַװוּנדערן׃

– װי שײן דאָס איז!

– װי עס גלאַנצט!

– און זע נאָר, די שװאַרצינקע שרײפֿעלעך!

– און דאָס – אַ טרײַבל צו די אױערן!

די ייִנגלעך װידער האָבן אַ כאַפּ געטון דאָס בינטל גלאַנציקע דראָט, אױפֿגעזוכט אַ העמערל, טשװעקלעך, אַ צװענגל אײנער האָט געברענגט צו שלעפּן צװײ לאַנגע דרענגלעך, און מען איז אַרױס אױפֿשטעלן די אַנטענע. אָבער װי קריכט מען אױפֿן דאַך אַרױף?

– פֿײַװקע לױפֿט ערגעץ אַװעק און קומט באַלד מיט אַ הױכן לײטער. איז שױן גוט. אַ ייִנגל איז אַרױף אױפֿן דאַך, צוגעקלאַפּט דאָס דרענגל צום קױמען און אױפֿן דרענגל צוגעבונדן די דראָטן מיט די פּאָרצעלײענע קײקעלעך.

איצט מוז מען דעם עק פֿון דראָט צוקלאַפּן צו אַ צװײטן דרענגל און דאָס דרענגל אױפֿשטעלן ערגעץ־װוּ. אָבער װוּ? קײן צװײטער דאַך איז דאָ נישט געװען. איז מען געפֿאַלן אױף אַ פּלאַן. און זע –פֿײַװקע קריכט שױן אױף אַ בױם, קלאַפּט צו דאָס צװײטע דרענגל, ציט אָן די דראָטן און גיט אַ געשרײ׃

– פֿארטיק!

פֿאַרטיק איז פֿאַרטיק. האָט מען אַראָפּגעצױגן אַ דראָט פֿון דער אַנטענאַ דורכן פֿענצטער אין קלוב אַרײַן און דער ראַדיאָ איז שױן אײַנגעאָרדענט, האָבן זיך די קינדער אַװעקגעזעצט אַרום טיש. אײנער האָט אָנגעטאָן די טרײַבלעך און געזאָגט׃

– איצטער רעדט װאַרשע!

אַלע האָבן צוגעלײגט אַן אױער. ס איז געװען אַ שײנער קאָנצערט. אַן אָרקעסטער האָט געשפּילט, אַ זינגערין האָט געזונגען.

אַלע האָבן זיך בײַ די טרײַבלעך אױסגעשטעלט און געהערט לױט דער רײ. האָט אײנער אױסגערופֿן׃ איצט רעדט װילנע!

אַלע האָבן געהערט אַלץ מיט אינטערעס.

עס איז אָנגעקומען די רײ אױף פֿײַװקין. ער האָט געהערט און געזאָגט:

– אָט װאָס עס הײסט ראַדיאָ׃ ביז װאַרשע און װילנע איז אַזױ װײַט און מען הערט אַלצדינג. אָט װאָס ראַדיאָ איז... פֿון װײַט מאַכט ער נאָענט!

פֿון יענעם טאָג אָן האָט מען אים גערופֿן׃ „נאָענט פֿון װײַטנס."

7)----------------------------------------------------

Date: 27 March 2008
From: ed.
Subject: Solomon Marshak's Di post translated into Yiddish by Moyshe Taykhman

ס. מאַרשאַק

די פּאָסט

1

װער קלאַפּט דאָס דאָרטן אין דער טיר

מיט אַ פֿולן טאַש צו מיר,

מיט ציפֿער פֿינף אױף מעשן קװיטל

אױף זײַן אוניפֿאָרמיש היטל?

דאָס איז ער,

דאָס איז ער,

אונדזער לאָדזשער בריװטרעגער [בריוון-טרעגער]

ס'איז בײַ אים

בריװ אַ סאַך [סך]

הײַנט אין טאַש

אױף דער זײַט׃

פֿון לובלין

און בענדין,

און פֿון נאָענט,

און פֿון װײַט.

זיבן אַ זײַגער גײט אַרױס ער

און צו צען אין טאַש איז לױזער,

און װען צװעלף האָט אױסגעשלאָגן,

ט'ער שױן אַלע בריװ צעטראָגן.

2

רעקאָמאַנדירטער פֿון לובלין

אַלעקסאַנדער גרין! פֿאַר בירגער

רעקאָמאַנדירט פֿאַר אַלעקס גרינען?

איר װעט אים נישט געפֿינען! ,אָ

װוּ־זשע איז דער בירגער גרין?

אָפּגעפֿלױגן קײן בערלין.

3

קײן אױסלאַנד פֿון דאַן [דאַנען]

פֿליט גרין אין עראָפּלאַן

די ערד אונטן קאָליריק זיך צירט.

און גרינען יאָגט אָן

אַ פּאָסט־װאַגאָן

מיט דעם בריװ רעקאָמענדירט.

אױף די פּאָליצעס זעקלעך

פּאַקעטן און פּעקלעך

װערן סאָרטירט אונטער װעגנס.

צװײ פּאָסט־לײַט שױן לאַנג

איבער נאַכט אױף אַ באַנק

אין װאַגאָן זיך באַװעגן.

אַ קאַרטל קײן פּלאָצק

אַ פּעקל אין אָטװאָָצק,

אַ צײַטונג קײן װאָלאָזשין

אַ בריװ קײן מאַלאַריטע

און דאָס רעקאָמאַנדירטע

קײן אױסלאַנד װעט גײן קײן בערלין.

4

גײט בערלינער בריװן-טרעגער

פֿול מיט פֿרישער פּאָסט באַלעגערט

בײדע רײען קנעפּ געדיכט

גלאַנצן װי עלעקטריש ליכט;

אױסגעפּרעסט די הױזן גלאַט –

װיסנשאַפֿטלעך אַקוראַט.

מענטשן אײַלן זיך און יאָגן,

טראַמװײַס זיך אױף שינעס טראָגן,

„אונטער דען לינדן“ קײן מאַשין

זשאַלעװעט נישט קײן בענזין.

קומט דער בריװן-טרעגער צום טיר,

גריסט דעם אַלטן שװײצער׃ היר

אַ בריװ פֿאַר הערן גרין געבראַכט,

װױנט בײַ אײַך אין נומער אַכט!

הײַנט אַ זײגער דרײַ באַגין

קײן ענגלאַנד אָפּגעפֿאָרן גרין.

5

אַ בריװ

אַלײן

װעט אין ערגעץ נישט גײן.

נאָר װאַרף אים אין קעסטל טיף

װעט ער זיך טראָגן

און זאָגן,

אױף יאַמען זיך אײַלן

אױף טױזנטער מײַלן.

אַ בריװ איז נישט שװער

צו זען אַ װעלט,

װײַל ער

דאַרף נישט קײן בילעט.

פֿאַר קופּערנע געלט

פֿאָרט אַרומעט די װעלט

רעקאָמענדירט –

דער פּאַסאַזשיר.

אונטערװעגס

נישט ער טרינקט, נישט ער עסט,

נאָר אײנס.

חזרט אײַן׃

דרינגענד. ענגלאַנד. לאָנדאָן װעסט. באָבקין סטריט.

6

װוּ'סט זיך קערן, װוּ'סט זיך װענדן –

אױטאָבוסן הענדום־פּענדום

יאָגן, דרײען זיך, פֿאַרמישן

מיט פּלאַקאַטן און אַפֿישן.

שרײַט קאָנדוקטאָר: באָבקין־סטריט!

ס'איז געענדיקט דער מאַרשרוט!

אױף באָבקין־סטריט, אױף באָבקין־סטריט

שפּרײַזט געלאַסן מיסטער סמיט.

שטײף אין זײַן מונדיר און שטאָלץ,

לאַנג און דאַר װי אַ שפּענדל האָלץ.

בײַם נומער צען ער שטעלט זיך אָפּ,

פֿון טיר אַ העמערל הענגט אַראָפּ.

ער קלאַפּט און זאָגט מיט שטרענגער שטים׃

פֿאַר מיסטער אַלעקסאַנדער גרין!

דער שװײצער דורך די ברילן קוקט

אױף דעם נאָמען און פֿאַמיליע.

- מיסטער גרין? – טוט ער אַ זאָג –

אָפּגעפֿאָרן קײן בראַזיליע.

7

די שיף איז גרײט

און זי גײט

אָפּ אין צװײ מינוטן.

פֿון אַ צײַט

שױן פֿאַרנומען

די קאַיוטן.

נאָר בלױז אײנע

אַ קאַיוטע

נישט מיט װאַליזעס באַלאַדט מען.

פֿאָרן דאָרט װעט אָט נאָר װאָס

דער פּאָסט־מאן און די פּאָסט.

8

אונטער פּאַלמעס פֿון בראַזיליע,

אין גרױסער היץ פֿון באַגין־אָן,

שפּאַנט אַצינדערט דאָן בראַזיליע –

בראַזיליאַנער פּאָסטיליאָן.

ער האַלט אין האַנט אַן אױסטערלישן

שטאַרק צעקנײטשטן בריװ־פּאַקעט.

די מאַרקע איז מיט אױסלענדישע

שטעמפּלען פֿול פֿאַרקלעפּט.

מיט אױפֿשריפֿט איבער דער פֿאַמיליע,

אַז דער אַדרעסאַט איז שױן

אָפּגעפֿאָרן פֿון בראַזיליע

גאָר קײן לאָדזש צוריק אַהײם.

9

װער קלאַפּט דאָס דאָרטן אין דער טיר

מיט אַ פֿולן טאַש צו מיר,

מיט ציפֿער פֿינף אױף מעשן קװיטל

אױף דײַן אוניפֿאָרמיש היטל!

דאָס איז ער,

דאָס איז ער,

אונדזער לאָדזשער בריװן-טרעגער.

װידער שטרעקט ער אױס די האַנט׃

פֿאַר בירגער גרין אַ בריװ פֿאַראַן!

- פֿאַר גרינען?

- עי, אַלעקס, דו!!

שרײַב זיך אונטער און נעם צו!

10

מײַן אַלעקס שפּרינגט אין בעט אַזש אונטער׃

אָט איז װוּנדער איבער װוּנדער!

גיב אַ קוק, דער קאָנװערט

האָט אַרום דער גאַנצער ערד

זיך נאָך מיר אַרומגעטריבן,

אױף אַ מײַאָנקע זיך געקליבן

און נאָך מיר האָט זיך געטראָגן

אי אין שיפֿן, אי אין צוגן,

,איבער באַרג און טאָל געלאָפֿן

ביז ר'האָט ענדלעך מיך געטראָפֿן.

ביסט ברודער בריװן־טרעגער װערט,

פֿון אונדז געלױבט זײַן און פֿאַרערט!

8)-----------------------------------------------------

Date: 27 March 2008
From: Robert Goldenberg
Subject: "Motele fun Varshever geto" – lyrics

מאָטעלע פֿון װאַרשעװער געטאָ

אין די שמאָלע געסעלעך פֿון געטאָ

װי עס רײַסט זיך קױם אַרײַן די זון –

אַפֿן לײַב בגדימלעך מיט לאַטע,

לױפֿט אַרום דעם אַלטן שנײַדערס זון,

יעדן פֿרימאָרגן װי אַ שאָטן

מיט פֿאַרשמאַכטע ליפּעלעלך פֿון נױט –

גנבעט זיך אַדורך די געטאָ־דראָטן

צו פֿאַרדינען אױף אַ שטיקל ברױט!

מאָטעלע, אַ װױלער בחור,

מאָטעלע אַ גרױסער ספּעץ,

מאָטעלע האָט פֿיל הצלחה

װײַל אונדזעד מאָטל איז אַ יאַט,

אַ מאָלאָדיעץ!

ייִדן שטײען אױף קעגן באַרבאַרן,

טײַכן בלוט אין יעדער געטאָ־גאַס,

מאָטעלע העלפֿט בױען באַריקאַדן

און דאָס פּנימל פֿון כּעס טױט־בלאס.

אין דעם פֿײַער פֿינקלען אױגן בלױע,

דורשט און הונגער טריקענען דאָס מױל,

ס'קלעפּט זײַן העלדיש הערצעלע פֿון גרױל.

פֿאַר זײַן פֿאָלק שיקט ער זײ יעדן קױל.

מאָטעלע, אַ װױלער בחור,

מאָטעלע אַ גרױסער ספּעץ,

מאָטעלע האָט פֿיל הצלחה,

װײַל אונדזעד מאָטל איז אַ יאַט,

אַ מאָלאָדיעץ!

דזשיקע, פּאַװע, מילע, ניסקע, גענשע –

צונגען פֿײַער פֿלאַקערן איבער זײ.

ס'קלאַפּן דאָרט האַרמאַטן, ס'ציטערט װאַרשע –

געװאַלד! הילכט אָפּ דאָס הילפֿלאָזע געשרײ

אין דעם רױש פֿון באָמבעס, קאַנאַנאַדן

מאָטלס נאָמען האָט אַרומגעשװעבט.

װי אַ העלד געפֿאַלן אַף באַראַקאַדן,

זײַן אײגענע בר־מיצװה נישט דערלעבט.

מאָטעלע, אַ װױלער בחור,

מאָטעלע אַ ספּעץ,

מאָטעלע געהאַט הצלחה

דער קלײנער מאָטל איז געװען אַ מאָלאָדיעץ!

The English translation below is No. 16 in http://www.scchoralsociety.org/holocausttrans.html. A romanized version of the Yiddish may be found at the same address.

Motele from the Warsaw Ghetto
Author: Reuven Lifshutz (1918-75)
Composer: Steimakh

In the narrow alleys of the ghetto,
Where the sun with effort sends a beam:
On his fragile body clothes with patches,
The tailor’s youngest son is to be seen.
Every morning looking like a shadow,
On his listless lips, the mark of want.
Through barbed wire steals from out the ghetto
To earn enough for bread—a job he hunts.

Motele, a decent fellow,
Motele, a skillful guy:
Motele, successful also,
Because our Motl, he excels in all he tries.

Jews rebel against the brutal tyrant,
Pools of blood in every ghetto street.
Motl helps in building the entrenchments,
His young face with hate and anger bleak.
In this fire two blue eyes are shining,
Thirst and hunger dry and crack his tongue,
Horror beats in his brave heart so daring,
For his people every bomb is flung.

Motele, a decent fellow...

Dzhike, Pave, Mile, Niske, Genshe—
Streets where names are leaping all about,
The boom of cannon fire shatters Warsaw,
Cries for help are heard through helpless shout.
In the roar of falling bombs and cannons
Motl’s name is heard, it floats so free,
On barricades our hero fell among them,
His Bar-Mitzvah didn’t live to see.

Motele, a decent fellow.
Motele, a skillful guy.
Motele, successful also
Because our Motl, he excelled in all he tried.

9)-----------------------------------------------------

Date: 27 March 2008
From: Robert Goldenberg
Subject: "Motele fun Varshever geto" – audio

Click on phonograph image to hear Jacques Grober sing "Motele fun Varshever geto."

10)---------------------------------------------------

Date: 27 March 2008
From: Robert Goldenberg

Subject: Remember the Children cd

(Click on picture to enlarge)

------------------------------------------------------------------------------
End of The Mendele Review Issue 12.008
Editor, Leonard Prager
Editorial Associate, Robert Goldenberg

Subscribers to Mendele (see below) automatically receive The Mendele Review.

Send "to subscribe" or change-of-status messages to: listproc@lists.yale.edu

        a. For a temporary stop: set mendele mail postpone
b. To resume delivery: set mendele mail ack
        c. To subscribe: sub mendele first_name last_name
        d. To unsubscribe kholile: unsub mendele

**** Getting back issues ****

The Mendele Review archives can be reached at: http://yiddish.haifa.ac.il/tmr/tmr.htm

Yiddish Theatre Forum archives can be reached at: http://yiddish.haifa.ac.il/tmr/ytf/ytf.htm

Mendele on the web: http://shakti.trincoll.edu/~mendele/index.utf-8.htm

***