_The Mendele Review_: Yiddish Literature and Language (A Companion to _MENDELE_) ______________________________________________________ Contents of Vol. 02.007 27 February 1998 1) "Opgegebn broyt" (Tsvi Kanar) [sixth (final) installment, pp. 77-94] 1)---------------------------------------------------- Date: 27 February 1998 From: Craig Abernethy Subject: "Opgegebn broyt" (Tsvi Kanar) [sixth (final) installment, pp. 77-94] opgegebn broyt (hemshekh) 77 (hemshekh)/ "hey! vos hostu zikh azoy fargapyet?" -- hob ikh derhert vanyas lakhndike shtim un derzen far mir shteyn dem kelner. yo, vanya iz dos! der zelber vanya mitn zelbn vildn gelekhter vos dentsmol, nokh mit tsvantsik yor shpeter. er hot mikh hartsik arumgenumen, vi er volt tsurikgefunen an altn gutn bruder: "ikh volt dikh in lebn nisht derkent! du bist dokh in gantsn plikhevate gevorn! dentsmol, nokh a kleyn yingl geven, un haynt shoyn plikhevate? her, kleyner, oy, antshuldik mir, ober vi ruft men dikh?" "du kenst mikh rufn kleyner, vi a mol, oder kleyner polyak, afile kleyner zhidlyak, vi du vilst, s'makht nisht oys." 78/ vanya hot oyf mir a sharfn kuk geton un gezogt: "nu, her shoyn oyf! s'iz dokh geven dentsmol ... ober zol zayn vi du vilst. alzo, her, in a tsvantsik minut arum farendik ikh di arbet un mir veln zikh mer kenen adurkhshmuesn. kh'vel bald onklingen aheym tsu mayn froy, az ikh breng mit zikh mit a gast tsum ovntbroyt, zi vet zikh bashtimt zeyer freyen." oyfn veg aheym zenen mir gegangen tsu fus. vanya hot gehaltn in eyn dertseyln vegn der milkhome, vegn zayn heym in ukraine, vegn zayne kinder-yorn. "nu, zog shoyn, vi du heyst? kh'vel dikh nokh nisht forshteln far mayn froy un tokhter: ot iz der kleyner!" "gut, vanya, ruf mikh Yankev." "azoy -- farshtey ikh. du host a nomen! to her, Yankev: kh'dermon zikh, ven ikh bin avek fun tsimer mit dem meydl, bistu hart geshlofn, farshteyt zikh, nokh yorn in lager bistu s'ershte mol geshlofn in a bet, un vos far a bet! es dakht zikh mir, vi dos volt ersht nekhtn geven, vi kh'hob dikh tsugedekt mit dem varemen daytshn betgevant un bin avek mit ir. vi du zest, hob ikh zi geshport, nisht fartik gemakht, vi di andere ... nu, du veyst dokh yo vos ikh fleg mit zey makhn ... ober dos iz geven dentsmol in der milkhome-tsayt. farshtey, lomir redn ofn, -- hot der ukrainer prubirt mikh ibertsaygn -- ven di milkhome iz oysgebrokhn bin ikh nokh geven a smarkatsh, koym akhtsn yor alt. kh'bin arayn, vi m'zogt, frayvilik in der royter armey. ober ikh hob gehat mer mazl vi seykhl un m'hot mikh oyfn front glaykh nisht avekgeshikt. kh'bin geblibn in kiev oyfn punktplatz fun vanen m'hot undz gedarft ersht shpeter opshikn oyfn front. ober eyder vos ven, eyder host nokh tsayt gehat 79/ zikh oystsulernen a shos tsu gebn, zenen shoyn di daytshn geshtanen hinter der shtot, vos iz geven kimat arumgeringlt fun ale zaytn. es hot geheysn, az s'iz zeyer shlekht un biter, ober, dem emes gezogt, iz tsvishn undz, ukrainishe soldatn, nisht geven azoy biter oyfn hartsn, vi m'hot gemeynt. punkt farkert. a khaver mayner, a soldat, hot a mol in geheym mitgebrakht mit zikh in der kazarme arayn a flugbletl, vos di daytshn hobn aropgevorfn iber der shtot un es iz geven geshribn shvarts oyf vays, az stalin iz shoyn kaput un az ukraine vert bafrayt fun di komunistn un yidn ... haklal, vos zol ikh dir zogn, az azoy vi s'iz kloymersht geven shlekht, hob ikh gor gefilt az s'iz gut, az di daytshn veln undz in kurtsn take bafrayen fun di komunistn un fun di ... nu, vos hostu zikh opgeshtelt? kh'meyn dokh nisht dikh! o, zay nisht azoy narish vi ale ayerike! eyn vort un alts kokht in aykh, vi in a kesl ... ikh vel dir zogn dem reynem emes: dos iz derfar vos ir yidn zent nisht feik nekome tsu nemen ... gelt zent ir feik tsu nemen, 'vidergutmakhung!' ober nisht keyn nekome! az men nemt nekome vert men ruiker!" "nu, vanya, foroys, dertseyl vayter!" -- hot itst in mir take alts gekokht, vi in a kesl ... "nu, vu hob ikh zikh opgeshtelt? ... a yo," -- hot vanya vayter dertseylt -- in mitn dem gantsn getuml hob ikh mir getrakht: vanya, vos toyg dir di gantse khasene? tsu vos toyg dir do tsu blaybn in kiev un araynfaln in plen arayn? beser heyb di fis un tsi vos shneler! di daytshn veln say vi say do in kurtsn zayn. un azoy iz take geven. ikh hob zikh in a sheyner fintsterer nakht oyfgehoybn un bin aheym gegangen. s'iz nisht 80/ geven vayt ... bloyz a gantse nakht tsu fus biz tsu mayn dorf. vos zog ikh dorf? in gantsn iz dos geven a kleyner yishev, fun a tsvantsik khalupes, a tsvey vyorst funem kolkhoz. ikh bin aroyf oyfn boydem fun undzer khalupe, zikh ayngekopet inem hey un mit zeks teg shpeter zenen shoyn di daytshn geven in kiev. ven kh'bin arop funem baheltenish, vos meynstu hobn mayne oygn gezen? -- az ikh bin nisht der eyntsiker, es zenen nokh geven yoldn vi ikh, vos hobn zikh tsurikgetsoygn fun di royte. haklal, vos zol ikh dir zogn, mayn fraynd, es hobn zikh ongehoybn naye tsaytn mit a nayer ordenung. keyn ganeydn iz nokh vayt nisht geven, ober m'hot geredt un gehoft, az s'vet zayn beser, vi nor di milkhome vet zikh farendikn. dervayle zenen geven oyfrufn tsu der yugnt az m'zol zikh frayvilik meldn tsu helfn farnikhtn dem gemeynzamen soyne. kh'hob mikh gemoldn genoy vi a sakh andere yunge ukrainer hobn dos geton. un shtel dikh for, ikh bin tsurik arayn in der zelber kazarme in kiev, vu kh'bin shoyn frier geven. dervayle hobn mir geholfn di daytshn tsu makhn a bisl ordenung oyfn plats. kh'meyn mit di royte un mit di ..." vanya hot mit a mol opgehakt zayne verter. "yo, vanya, ikh farshtey vos du meynst, -- babi-yar ... " "kuk, kleyner! a, antshuldik, Yankev. farshtey, s'iz dokh geven dentsmol, in der milkhome-tsayt. ikh bin geven zeyer yung un di propagande zeyer groys. farges nisht, kh'bin koym alt geven akhtsn yor, a smarkatsh, vi ikh hob dir shoyn gezogt, gegleybt in sheyne verter, in sheyne idealn vegn a frayer ukraine ... ale hobn vegn dem geredt, oykh der pop in der tserkve hot dos gepreydikt. er hot gezogt, az di 81/ daytshn zenen undzere bafrayers, az mir zenen di hofenung, di tsukunft fun a bafrayter ukraine, az mir zenen groyse idealistn, heldn, patriotn, vos kemfn kegn di tayvlonishe apikorsem, az mir, di frayvilike, zenen di eyntsike reters funem pravoslavishn gloybn, fun dem gantsn kristntum ..." "farshteyst?! -- hot vanya gehoybn zayn kol -- azoy darf men dos zen un farshteyn! du kenst mikh nisht stam azoy bashuldikn. nisht ikh, der poyern-zun fun a kolkhoznik hot vegn azelkhe groyse zakhn detsidirt. es zenen geven vikhtike mentshn, perzenlekhkaytn, gelernte, profesorn, generaln, popn, biskupn, vos hobn vegn di zakhn detsidirt, gepreydikt, propagandirt." vanya iz plutsling shtil geblibn, a farklerter. mir zenen gegangen shvaygndik iber di royshndike baloykhtene berliner gasn, yeder eyner arayngeton in zayne zikhroynes. s'hot oysgezen vi keyner fun undz vil mer vegn dem nisht redn. ikh hob mit a zaytikn blik derzen dem kreftikn man lebn mir, vi mayns a shotn, vi er volt mit a mol ayngeshrumpt gevorn. zayn atletish krepke figur iz geven ayngeboygn foroys, zayne breyte pleytses ayngehoykert, vi bay an altn man, un zayne kinbakn ayngefaln. a modnem mitleyd hob ikh derfilt tsu dem gantsn siluet, a mitleyd, vi tsu an altn umbaholfenem man, vemen men darf oysshtrekn a hant adurkhtsufirn dem veg. s'hot mikh epes getsukt baym hartsn, gereytst fun an oysergeveynlekher naygerikayt, un kh'hob ibergehakt di paynlekhe shtilkayt: "nu, vanya, foroys, dertseyl vayter!" ikh hob prubirt im tsugebn mut. kh'hob plutsling derfilt zayn shvere vareme hant oyf mayne akseln. mir zenen shteyn geblibn un zikh ongekukt 82/ vi a farlibt porl, vos hot zikh nor vos getrofn. er hot mikh arumgenumen, tsugedrikt tsu zikh un oysgerufn: "zol di gantse velt farbrent vern, farsarfenen! mir zenen brider! kh'ze, Yankev , az du host lib mikh oystsuhern un dos iz gut! ober koydem vish dir op dem shveys fun shtern, bist dokh in gantsn nas, kenst dikh nokh farkiln -- un er hot vayter dertseylt -- nokh a tsayt hot men undz, frayvilike, avekgeshikt keyn poyln. in poyln iz demolt geven zeyer gut, tsu fresn un tsu trinken biz ibern kop, oykh nekeyves hobn nisht gefelt. mir flegn aheym shikn peklekh fun al dos guts tsu undzere mishpokhes keyn ukraine un, farshteyt zikh, gehoft, az di milkhome vet zikh in kurtsn farendikn, vi nor stalin vet zayn fartik, kaput. nokh elf khadoshim opzayn in poyln hobn mir bakumen urloyb oyf tsvey vokhn. mir hoben genumen dem tsug fun kroke keyn lvov un fun dort keyn kiev. "fun kroke? -- hob ikh im ibergehakt -- du bist geven in kroke?" "un nokh vi! ikh ken kroke vi mayn eygene hant. vos, du bist a krokever?" "neyn, ikh bin fun a shtetl nisht vayt fun kroke, ober ven ikh hob zikh geratevet fun der aktsye, zumer 42, hob ikh a kurtse tsayt gelebt in krokever geto." "oyb azoy, -- iz vanya oysgebrokhn mit zayn bakantn hilkhikn, vildn gelekhter -- oyb azoy hob ikh dikh nisht bloyz bafrayt, nor oykh gut bavakht! ikh bin dokh dortn geven a 'verkshuts', a shvartser, vi m'hot undz gerufn, un bavakht di yidn fun geto, vos zenen aroysgegangen zu der arbet oyf di baushteln." "tsi du host mikh azoy gut bavakht, bin ikh nisht azoy zikher, 83/ her vakhman" -- hob ikh zikh ongehoybn tsu reytsen mitn ukrainer, -- ikh fleg mikh dokh fun tsayt tsu tsayt aroysshmuglen fun geto oyf der arisher zayt mit mayn kuzin monyek epes tsu organizirn un bay nakht, ven s'iz gevorn fintster, tsurik zikh arayngeshmuglt in geto arayn mit eyner fun di grupes arbeters vos du host azoy gut bavakht" ... azoy? -- hot zikh vanya gevundert halb in shpas, halb ernst, vi er volt zikh take gefilt opgenart -- un vos hot ir azoyns arayngeshmuglt in geto arayn?" "vos heyst, vos? vos s'hot zikh gelozt! lemoshl, fule keshenes mit kartofl, tsibeles, a breytl un az me hot gehat mazl, oykh a shlengl krakovske kelbase." "vos? krakovske kelbase hostu gezogt? hostu take gehat mazl, vos kh'hob dikh nisht gepakt bay der hant, ikh volt bay dir glaykh tsugenumen di kelbase! s'iz dokh nishto epes besers vi a fertele vodke mit an iberbays fun krakovske kelbase!" "ikh bin zikher, vanya, az nisht bloys di kelbase voltstu bay mir tsugenumen, nor oykh dos lebn. du veyst gants gut, vifl azelkhe vi ikh hobn dentsmol batsolt mitn lebn far aza min shmugl ..." "nu, her shoyn oyf, tsu al di rukhes! farshteyst nokh alts nisht, az s'iz geven dentsmol gants andere tsaytn, gants andere umshtandn." "yo, vanya, kh'volt zeyer gevolt farshteyn, ober kh'farshtey leyder nisht." "du farshteyst nisht, vayl du vilst nisht farshteyn! oder bist tsu shvakh tsu farshteyn! yo, vu hob ikh mikh opgeshtelt?" 84/ du shpringst mir yeder minut arayn in mitn un lozt mikh nisht redn," -- hot zikh vanya oyfgeregt. "antshuldik, vanya, for vayter." "a, yo, kh'veys shoyn vu kh'bin. alzo, mir hobn genumen di ban fun kroke keyn lvov un fun dortn keyn kiev. mir hobn farnumen kimat a halbe ban mit vagonen un s'iz geven freylekh. mir hobn getrunken, gezungen dem gantsn veg aheym un di harmoshke hot nisht oyfgehert tsu shpiln. yeder eyner hot mit zikh gefirt peklekh, matones far zayn familye. ikh hob mit zikh gefirt tsvey groyse oyfgeshvolene valizes mit a groysn ongeshtoptn rukzak fun alem gutn. kleyder far mayn mamen, far mayn shvesterl galina un an ontsug mit a por kerzove shtivl farn tatn. haklal, vos zol ikh dir zogn, es iz geven freylekh oyfn hartsn trots der milkhome, un vi ikh hob dir shoyn gezogt, bin ikh geven zeyer yung, mit a sakh hofenung un geven zikher, az di milkhome geyt tsu an ende. vi groys iz ober geven mayn brokh, mayn khurbm! ven kh'bin aheym gekumen in mayn dorf arayn, hob ikh dortn gornisht mer getrofn vi gruzes mit farbrente shteyner. in onheyb hob ikh gemeynt, az kh'hob zikh poshet farblondzhet, az der tayvl hot mikh farfirt. leyder hob ikh nisht gehat farblondzhet un keyner hot mikh nisht gehat farfirt. dos hobn di daytshn, prost un poshet, oysgekoylet ale mentshn un farbrent dos gantse dorf, di hayzer mit di mentshn tsuzamen, froyen un kinder, genoy gemakht mit zey vi mit di yidn. fun undzer hoyz iz nisht geblibn keyn zeykher. keyn eyner iz nisht aroys keyn lebediker, keyn eyner nisht! un far vos? vayl etlekhe partizaners hobn zikh gehat oysbahaltn in eyner fun di khalupes. 85/ shtel dir for, ikh, ivan stepanovitsh, din zey, di daytshn, frayvilik, getray vi a hunt, un zey nemen un koylen oys mayne tayerste, mayn gantse mishpokhe un farbrenen mayn hoyz. vos zenen mir den, yidn? komunistn? nu zog alayn, Yankev! bist dokh nisht keyn nar! zog! vos iz mayn mame, mayn tate, mayn kleyn shvesterl galina geven shuldik, az etlekhe partizaners hobn zikh oysbahaltn in eyner fun di khalupes? ikh bin poshet arop fun zinen, meshuge gevorn. "dray teg mit dray nekht bin ikh gelegn oyf di khurves fun undzer farbrent hoyz, geklogt, geveynt, gevolt zikh umbrengen fun tsar, fun veytik, fun kharpe." "a toyt di germantses! -- hob ikh dem fertn tog in der fri, farsmalyet, oysgehungert, oysgeklogt, bashlosn. kh'bin arayn in vald un gezukht di partizaners. tsu ersht bin ikh nokh arayn in kolkhoz, fartik gemakht dem vekhter un tsugenumen dos gever bay im. farges nisht, az di partizaners hobn dentsmol tsum libstn arayngenumen mentshn mit gever in hant. "nokh etlekhe teg valgern zikh in vald hob ikh oyf zey ongetrofn. ikh hob zey alts dertseylt, dem gantsn emes. tsveytns -- zey hobn dokh alts aleyn gezen, ikh hob dokh nokh oyf zikh getrogn dem shvartsn mundir mitn toytnkop. kh'hob zey, poshet, gezogt, az ikh vil nekome nemen in di daytshn un az mayn lebn iz mir nisht vikhtik. fun onheyb zenen zey mir khoyshed geven, az ikh bin a shpion un gevolt mikh avekleygn. ober bald zenen zey alts gevoyr gevorn un s'hot alts geshtimt. dokh zenen tsvishn zey geven azelkhe, vos hobn gehaltn, az m'darf mikh glaykh dershisn. mayn mazl iz ober geven, vos eyner fun di onfirers fun di partizaners, a politisher 86/ komisar, a mayor mitn nomen meyer meyerovitsh, a yid fun poltave, iz geven derfar, az m'zol mikh dervayle nisht shteln far a gerikht. es zenen itst neytik mentshn, hot er getaynet, un di ale khatoim veln opgerekhnt vern nokhn nitsokhn. in yedn fal, hot er gegebn tsu farshteyn, vet er bay der ershter geleygnheyt avekshikn a din-vekhezhbm keyn moskve vegn mayn inyen un hern vos m'vet bafeln." "dervayle hot men mikh geshikt, vos heyst 'geshikt'? ikh bin dokh frayvilik umetum aleyn gelofn oyf di geferlekhste pletser un oysgefirt di greste zadanyes. a sakh partizaners hobn gegleybt, az ikh vel fun azelkhe gefarn nisht aroys keyn lebediker. ikh bin ober geven glaykhgiltik zu mayn lebn. der iker iz bay mir geven nekome, nekome tsu nemen in di daytshn." "nisht eyn mol hobn eygene khaveyrim partizaners prubirt oyf eygener hant fun hintn mikh avektsuleygn. ober oykh do bin ikh aroys a gantser, der ziger ... mit der tsayt hot men pamelekh ongehoybn tsu fargesn in mayn fargangenheyt. a sakh partizaners zenen gefaln, naye zenen tsugekumen un der sof fun di daytshn hot zikh ongehoybn." "ven di sovetishe armey hot tsurik farnumen kiev un ukraine, hot men undz, partizaners, ongeshlosn in der regulerer armey, velkhe hot ongehoybn shturemen poyln un shpeter daytshland. mayn nekome-lust legabe di daytshn iz nokh mer geshtign, vi nor mir zenen aroyf oyf der daytsher erd. in onheyb iz alts gut gegangen. ikh hob mit zey gemakht genoy dos, vos zey hobn mit undz gemakht ... ober mit der tsayt hob ikh ongehoybn filn, az m'kukt oyf mir krum. do un dortn, hot men mikh gevornt, gegebn tsu farshteyn, az ikh 87/ trayb iber. m'kon nisht oyshargenen ale daytshn un az froyen mit kinder zenen nisht shuldik. in di letste vokhn farn sof hot men mikh shoyn shtark gevornt, un nisht bloyz mikh ... s'hot shoyn bald oysgezen, az nisht ale daytshn zenen shuldik. ikh hob zikh nisht visndik gemakht, vos men redt tsu mir un geton s'maynike ... ikh hob take gemeynt, az kh'vel kenen oyshargenen ale daytshn un ven ikh kon, gleyb mir, volt ikh dos dentsmol geton." "dem letstn tog funem krig, gedenkstu dokh, vi kh'hob dikh aroysgenumen fun der grupe bafrayte heftlingen un bashtimt, az du zolst vern undzer dolmetsher. ikh hob dikh spetsyel oysgeklibn, vayl du bist geven der klenster un der yingster tsvishn ale. du host azoy shreklekh oysgezen, mamesh a mes, az ikh hob azh oyf dir rakhmones bakumen un kh'hob gevolt az du, grod du, dos kleyne yingl, vos hot azoy fil gelitn un mitgemakht, zol oykh khotsh a bisl nekome nemen in di daytshn, khotsh a kapetshkele filn dem tam fun nekome. un far vos nisht? s'iz dir nisht gekumen? du host mikh ober in gantsn antoysht! un ven mir hobn aroysgevorfn dem germanyets durkhn fentster, hostu avekgedreyt dem kop, nisht gekont, tsi nisht gevolt zikh tsukukn. kh'red shoyn nisht fun andere zakhn, vi azoy du host zikh oyfgefirt, take vi an emes|diker tkhoyr. khlebn, s'hot shoyn bald oysgezen, vi du voltst gor zey gevolt helfn. yo, dos is geven dayn zhidovske shvakhkayt, dayn pakhdones! un efsher, ver veyst? efsher iz dos geven bloyz a shpil, an onshtel fun dayn zayt, fun aykh ale?" "haynt veyst shoyn di velt dem emes. ale bavundern dokh aykh, ayere soldatn, ayer medine. gleyb mir, men iz shoyn 88/ aykh gor mekane un men fargint aykh nisht, vayl epes klapt do nisht. m'kon zikh gornisht tsugeveynen, az yidn konen zayn gute soldatn, gute kemfers, vos konen araynklapn dem soyne in tatns tatn arayn. a yid, loytn khezhbm, darf zayn a pakhdn, aropbeygn dem kop, ven m'shlogt im. azoy vil di velt! azoy hot men shtendik bay undz in ukraine gezogt. geven afile a lidl aza: 'moyshe karabin'" -- un vanya hot ongehoybn zingen dos lidl un ikh hob im glaykh, tsu mayn groyser iberrashung, untergehaltn in poylish, vi ikh hob es gekent nokh fun der heym: Mojsze ma karabin Cebula nabity. Kazali mu strzelac Do swej kobity ... Aj, aj, aj, bai, bai, bai ... Moyshe hot a karabin ongelodn mit a tsibele. m'hot im geheysn shisn un geshosn hot er tsu zayn vayb... ay, ay, ay, bay, bay, bay mentshn zenen farbaygegangen un hobn oyf undz gekukt vi oyf tsvey meshugoim, oder tsvey shikurim. mir hobn ober gehaltn in eyn zingen dos lidl un kh'hob derfilt a gvaldike nekome, mamesh a nitsokhn iber dem komishn antisemitishn lidl un nisht bloyz iber dem lidl ... vanya hot zikh a vayle fartrakht un bald hob ikh im vider gehert, mit a gelekhter: "ayer blinder moyshe mit dem lyape oyfn oyg, inem zhidovske land, shist misht bloyz mit a tsibele ... ha, ha, ha! ..." "yo ... in der sovyetisher armey hob ikh gezen yidn vos hobn gants laytish gekemft, oykh bay di partizaners flegn zey zikh shtupn di ershte. m'hot zey derfar take bashuldikt, az 89/ di zhides shtupn zikh umetum di ershte. tsurik geredt, ver veyst? efsher bistu oykh dentsmol geven der shtarker un ikh gor der shvakher?" yo, dentsmol ... vanya hot zikh vider fartrakht un bald mamshekh geven: bay di ekzekutsyes hobn di aropgelozte kep fun di yidn zikh mir oysgezen vi a zhidovske shvakhkayt, a pakhdones. haynt ze ikh ersht ayn, az dos iz nisht geven aza shvakhkayt. di daytshn flegn zikh dokh betn, zikh khanfenen far zeyer lebn. zeyere vayber un tekhter hobn tseshpreyt di fis, abi nor zey dos lebn tsu shenken. ober nisht di yidn. zey hobn zikh geklapt in di hertser bay di ofene griber un gebetn mekhile bay zeyer zhidovske got, vi zey voltn nokh im epes shuldik geblibn, anshtot vos zeyer got volt gedarft bay zey betn mekhile..." "tsu morgns bald nokh der bafrayung hob ikh zey vider gezen, di halb-lebedike skeletn, zikh shoklen, betn un danken got. far vos? vos far a gdule iz oyf zey geven? vos far a toyve hot er zey geton? zey zenen geblibn lebn? me hot dokh ale zeyere familyes, ale zeyere noente umgebrakht. to vos iz do nokh tsu danken got? eh, eh, eh! -- hot er a makh geton mit der hant -- ver ken den aykh farshteyn?" vider iz vanya farshvign gevorn oyf a rege: "yo,yo, dentsmol ... kh'gedenk genoy vi dos volt nekhtn geven, vi du bist ayngeshlofn oyfn meydl un vi ikh hob zi shpeter koym avekgerisn fun dir. ikh veys aleyn nisht far vos, ober ikh hob mit a mol rakhmones gekrogn oyf ir un zi nisht derharget. dos ershte mol, vos ikh hob rakhmones gekrogn oyf a daytsh. un s'iz gut, vos s'iz azoy geshen. s'kon zayn ... 90/ az kh'hob shoyn genug gehat dos alts, genug nekome genumen. mayn blut hot zikh shoyn gehat a bisl baruikt, nisht mer gekokht azoy shtark. farshtey, -- hot vanya mit a mol aropgelozt dem ton un zikh arumgekukt -- farshtey, az hunderter un efsher toyznter daytshn hob ikh fartik gemakht oyf farshidene oyfanim, mit farshidene mises-meshunes, vu s'hot zikh nor gelozt... dos meydl ober hob ikh geshoynt. zi gelozt lebn. ikh hob zi avekgefirt in a tsveyt hoyz arayn un zi dortn ibergelozt bay tvey alte froyen. yedn tog fleg ikh zi bazukhn, brengen ir esn, tsu trinken, ober kh'hob zi nisht ongerirt, kh'meyn nisht geshlofn mit ir. teg zenen farbay, sholem iz gekumen oyf der velt, ober nisht far mir." "in a sheynem heln tog zenen gekumen tsvey enkavedenikes un hobn mikh arestirt. teg un nekht bin ikh opgezesn in a tfise nisht visndik far vos. kh'hob ober ongehoybn tsu filn, az epes klapt do nisht, az s'iz nisht gut mit mir. zet oys, hob ikh mir getrakht, az itst, nokh der milkhome, hobn zey zikh dermont in mir, in mayn fargangenheyt ... un azoy iz take geven. nokh fir vokhn zitsn hot men mikh genumen oyfn tsimbl, tsum farher. un shtel dir far, az mayn oysforsher iz nisht geven keyn anderer vi der zelber meyer meyerovitsh, vos hot mikh shoyn a mol geshoynt nokh bay der partizanke. itst hot er shoyn gehat avansirt oyf polkovnik meyer meyerovitsh fun der n-k-v-d. er hot zikh zeyer gut banumen tsu mir un hot oysgehert mit a sakh geduld mayn gantse geshikhte." "ikh hob im alts dertseylt. er hot alts farshribn, -- un ikh hob untergeshribn. tsum sof hot er aroysgenumen an amerikanske sigaretl un mikh mekhabed geven. er hot nokh 91/ a mol arayngekukt in di papirn, tsugeshoklt mitn kop, unterbrumendik unter dem noz: 'a shvere mayse, a komplitsirter plonter. gedint dem okupant, getrogn zeyer uniforem' ... un er hot nisht farendikt ... pamelekh hot er oyfgehoybn zayne tsvey broyne oygn, lang un durkhdringlekh in mir arayngekukt un mit a shtiln un ruikn ton gezogt: 'ivan stepanovitsh, nokh baym sof 42, ven du host zikh gemoldn tsu undz in der partizanke, hot dir shoyn dentsmol gekumt a koyl in kop. ikh hob dikh dentsmol geshoynt. nisht tsulib mitleyd. neyn! es iz geven gants poshet. demolt hobn mir neytik gehat mentshn tsu kemfn farn foterland. afile mitn tayvl aleyn voltn mir zikh dentsmol farbundn, abi tsu fartraybn dem okupant fun undzer erd. haynt ober, nokhn nitsokhn iber dem natsishn agresor, vert alts opgerekhnt. nisht bloyz mitn okupant, nor nokh mer, un afile shtrenger, mit undzere mentshn, vos hobn mit im mitgetantst... ivan stepanovitsh, host a sakh mazl. nokh dem alem bistu geven a guter armeyer, gut gekemft, tomed gelofn frayvilik der ershter, oysgefirt geferlekhe misyes un a dank dem ayngeshport a sakh mentshlekhe lebns. ober nisht ikh detsidir haynt vegn dem. mitn ershtn eshelon vestu opgeshikt vern in land arayn, un dortn in der heym vestu shteyn far a gerikht. mit a tsenerl (gemeynt tsen yor), meyn ikh, vestu dos alts opkumen. du bist zeyer yung un bashtimt vestu dos adurkhhaltn'." "ven m'hot mikh tsurik arayngefirt in mayn kemerl hob ikh mir getrakht: a tsenerl, tsi a tsvantikerl, s'iz di zelbe shayse, zitsn vel ikh, un nisht stam zitsn, nor take gebn dos felekhl ergets vayt farvorfn in di sibirske 92/ tayges. oyb azoy, vanya, hob ikh bay zikh getrakht, shoyn beser der toyt! un gemakht dem letstn pruv ... un ze vos far a barmazl ikh bin geven. oykh dos mol iz mir gelungen. tsvey soldatn, mayne shomrim, hobn derfar batsolt mitn lebn, ikh bin ober aroys a gantser, a frayer, on a ratsl. kh'hob zik glaykh opgetrogn un bin ariber oyf der tsveyter zayt, tsu di amerikaner. kh'bin arayn in a pleytim-lager un farshvundn unter a fremdn nomen. "mit a tsayt shpeter hob ikh mikh farbundn mitn meydl. zi iz glaykh tsu mir aribergekumen, nu vest nit gleybn ... zi iz geven farlibt in mir un haynt tsu tog iz zi mayn gelibte froy. undzer tekhterl iz shoyn bald fuftsn yor alt un heyst galina. zi iz vi tsvey tropns vaser enlekh tsu mayn gevezn shvesterl galina, vos di natsis hobn umgebrakht". vanyas letste verter hobn mir untergehakt di fis. kh'bin shteyn geblibn oyfn ort un kh'hob mer nisht gekent keyn eyn trit foroysshteln. "vos hostu zikh vider opgeshtelt? ot oyf yener zayt gas iz shoyn undzer hoyz". on tsu trakhtn, on tsu zogn a vort, hob ikh plutsling ongehoybn tsu loyfn. kh'hob nokh gehert vanyas kol rufn: "vos iz geshen? vu loyfstu? vu loyfstu Yankev? vu loyfstu, kleyner polyak, kleyner zhidlyak? blayb shteyn! blayb shteyn!" - - - der ukrainer hot mikh geyogt mit zayne royte hent, mit zayn farblutiktn bagnet. ikh bin gelofn iber di berliner gasn, vos zenen geshtanen in flamen. alts arum iz geven royt, royt fun fayer, alts hot gebrent. fun 93/ tsvishn di brenendike flamen bavayzn zikh lakhndike vayse klounishe penemer. zey haltn in eyn lakhn, vayzn mit di finger oyf mir un lakhn: "ot, ot iz er! er!" un tseshitn zikh nokh mer fun gelekhter, bloyz dos ponem funem aktyor hamburski fun tel-oviv kukt oyf mir fun tsvishn di flamen shvaygndik, mit zayne troyerike oygn. ikh vil im fregn, vos iz geshen? far vos iz er nisht gekumen in dem kafe "vayse roze" oyfn kurfirstndam? ober er dreyt avek dos ponem fun mir un a shvartser roykh shlenglt zikh aroys fun zayn kop - - - mit a mol ze ikh a moyer mit stekhldrotn far zikh! dos iz dokh der moyer fun krokever geto! ober vi kumt epes der moyer fun krakover geto in mitn berlin? az kh'vel nor ariber dem moyer, vel ikh zayn a gerateveter. di daytshn dershisn ale yidn vemen zey khapn oyser dem moyer. es iz shoyn nisht vayt biz tsu dem moyer, ober vos mer ikh dernenter mikh tsu dem moyer, alts mer dervaytert zikh der moyer fun mir, -- alts vayter un vayter. ikh halt in eyn loyfn mit di letste koykhes, mit dem letstn otem. kh'ken mer nisht otemen, ikh ken nisht dem otem khapn, kh'ver de-rsh-ti-kt ... un fal arayn in a thom, in a shvartsn opgrunt arayn. ikh halt in eyn faln arunter, arunter on oyfher, on a sof. vanya un di sheyne froy mit di tseshpreyte fis faln mit mir tsuzamen, "hak", shrayt der ukrainer, "hak! oder ikh makh dikh fartik!!!" ikh hak un hak un hak un kon beshum-oyfn nisht araynhakn. di sheyne froy mit di tseshpreyte fis lakht fun mir: 94/ "do! do! darfstu hakn! -- vayzt zi mitn finger -- azoy vi vanya bafelt." a shlaks blut fargist mayn ponem ... dos telefon-geklingeray in hotel-tsimer leyzt mikh oys fun dem koshmarn kholem. kh'loyf tsu un heyb hastik oyf dos traybl: -- hamburski??? ... fun der tsveyter zayt traybl her ikh a heflekhe froyen-shtim: "shenem gutn-morgen, mayn her, zind zi gut geshlafen? es ist shon mitog-shtunde blayben zi nokh hoyte nakht bay undz?" "nayn mayne dame, danke shen!" -- hob ikh nervez arayngeshrign in traybl arayn, "ikh blayb nikht mer in berlin." mit tsvey sho shpeter bin ikh shoyn gezesn in tsug berlin-brisel. ______________________________________________________ End of _The Mendele Review_ 02.007 Leonard Prager, editor Send articles to: lprager@research.haifa.ac.il The editor of _TMR_ can also be reached via _Mendele_'s homepage: http://www2.trincoll.edu/~mendele Subscribers to _Mendele_ (see below) automatically receive _The Mendele Review_. Send "to subscribe" or change-of-status messages to: listproc@lists.yale.edu a. For a temporary stop: set mendele mail postpone b. To resume delivery: set mendele mail ack c. To subscribe: sub mendele first_name last_name d. To unsubscribe kholile: unsub mendele ****Getting back issues**** _The Mendele Review_ archives can be reached at: http://www2.trincoll.edu/~mendele/tmrarc.htm