_The Mendele Review_: Yiddish Literature and Language (A Companion to _MENDELE_) ______________________________________________________ Contents of Vol. 02.005 13 February 1998 1) "Opgegebn broyt" by Tsvi Kanar [fourth installment, pp. 47-62] 1)---------------------------------------------------- Date: 13 February 1998 From: Leonard Prager Subject: "Opgegebn broyt" by Tsvi Kanar [fourth installment, pp. 47-62] opgegebn broyt (hemshekh) 47 (hemshekh)/in a sheynem tog hot zikh bavizn der lager-komendant oyf zayn mototsikl un azoy vi er hot undz nor derzen iz im finster gevorn far di oygn. nor gut vos er iz itst gekumen, ven nisht volt er mer nisht gehat tsu vos tsu kumen. er volt gevorn oys kapelyush-mayster, vi itshe hot 48/ gezogt, oys lager-komendant. derzeendik, az r'hot shoyn bald nisht keyn mentshn, iz er gevorn azoy vild, az er hot glaykh opgeshtelt dem transport un mitn revolver in hant ongehoybn tsu droen, makhn gvaldn, nisht bloyz oyf undz heftlingen, nor oykh oyf di vakhmener un afile oyfn untersharfirer. spetsiel hot er gehat taynes tsu di frantsoyzn: "ir farflukhte frantsozn sabotire!" hot er oyf zey gemakht yeloles, "varum kenen di yuden gen, di russen, un nikht ihr shayse vos ir zayt!" er hot nebekh nisht gevust, az keyn rusn hot er mer nisht, vayl me hot zey kimat ale mit a tog frier lebedikerheyt farbrent. un pasirt hot es azoy: oyfn plats vu mir hobn ibergenekhtikt in mitn feld iz geshtanen a groyser shayer. tsu morgns in der fri, ven m'hot getseylt di mentshn, hobn di rusn gefelt. s'hot zikh aroysgevizn, az zey hobn zikh poshet ayngegrobn inem shtroy funem shayer un hobn gehoft azoy arum zikh tsu rateven. di amerikaner tanken hobn mir shoyn gehat gezen mit etlekhe sho frier fun der vaytns, koym etlekhe kilometers fun undz. di vakhmener hobn ober gehat tsayt, genoy vi di amerikaner hobn gehat tsayt. zey hobn arumgeringelt dem shayer un im untergetsundn. di vos hobn prubirt tsu rateven zikh un zenen aroysgelofn funem brenendikn shayer hot men glaykh dershosn. s'hot oysgezen, vi di daytshn voltn zikh opgeshmuest mit di amerikaner tanken, zey zoln tsuvartn a bisl, vayl zey hobn nokh optsuton a shtikl arbet. ersht dentsmol ven mir zenen opgetrotn zenen di amerikaner tanken arayn un farnumen dem plats. s'zenen geven tsvishn undz azelkhe, vos hobn gegleybt mitn gantsn hartsn, az s'iz geven aza opmakh. 49/ itst hot der komendant gestrashet mitn revolver, az mir muzn geyn! ven nisht -- ven nisht, iz vos? vet er undz dershisn? "nisht mer shisn!" hot der komendant bafoyln, bloyz azelkhe vos kenen iber hoypt nisht geyn. ober ver hot den yo gekent geyn? bald hobn di heftlingen oysgenutst dem nayem bafel un vi nor zey hobn derzen epes a farfoyltn kartofl oder a burik in mitn feld zenen zey glaykh aroysgelofn fun der rey un zikh oyf im gevorfn. biz itst, ver s'hot nor bloyz prubirt makhn a trit oyser der rey, hot teykef gekhapt a koyl in kop. itst ober, nokhn bafel fun komendant, hot aza katsetnik gor gestrashet dem vakhman mitn finger: "nikht shissen, her vakhman! nikht shissen! bafel ist bafel!" un er iz tsurikgekumen a gliklekher mit dem oytser. ober bald hot zikh aroysgevizn, az der oytser iz nisht mer vi a shtik fartriknte layne [sic]. itshe, der ferd-soykher hot dos azoy oysgetaytsht: "vos iz shoyn vert a ferd-soykher on ferd un vos iz shoyn vert a lager-komendant on katsetnikes? er darf undz mer, vi mir im, vayl vos, mishteyns gezogt, kon er oyfton on undz? -- geyn oyfn front, un far dem tsitert er vi a tkhoyr." dos ershte mol nokh tsvey vokhn marshirn hot men undz gegebn a zup. ober di eyne zup hot a sakh nisht geholfn. di mentshn hobn vayter "sabotirt" dem komendant|s bafel, zey hobn vayter nisht gekont geyn. tsu morgns hot zikh ongehoybn a naye sedre. yeder eyner hot gemuzt shlepn a tsveytn, dos heyst: yeder halb opgeshtorbener hot gemuzt shlepn a drayfertl opgeshtorbenem. ikh, lemoshl, hob shoyn geshlept a lengere tsayt aza min koym 50/ zhipendikn frantseyzishn sabotazhnik, vi der komendant hot zey gerufn. in onheyb hot er zikh yakosh geshlept, ober mit yeder minut iz er gevorn shvakher un shvakher, poshet oysgegangen vi a likht far mayne oygn, biz er hot zikh in gantsn opgeshtelt un mer nisht gekont, tsi nisht gevolt makhn afile keyn eyn trit foroys. mit ale koykhes hob ikh prubirt im tsu shlepn, ober gey shlep a mes. der gantser transport iz shoyn bald geven adurkh un mir zenen geblibn di letste. ikh hob moyre gehat, az di vakhmener zoln mir nisht dershisn, meynendik, az oykh ikh ken nisht mer geyn. un dem emes gezogt, hob ikh den yo gekent geyn? di fis mayne zenen shoyn geven geshvoln vi tsvey feser un gevust hob ikh, az vi nor dos geshvilekhts vet zikh aroyskhapn hekher tsum harts, iz oys mit mir. "kum franse! -- hob ikh prubirt mit gutn un mit beyzn, shlepndik im bay der hant -- kum, ven nisht, du paf!" -- un im gevizn mitn finger oyfn kop, az me vet im dershisn. der frantsoyz hot gekukt oyf mir vi a mumye, mit tseefnte oysgeloshene oygn. "kum! hob ikh im gehaltn in eyn shlepn -- du muzst geyn! ven nisht, du kaput! kaput! farshteystu! frantsevater frantsoyz vos du bist!" -- hob ikh zikh oyfgeregt. "ikh ka-put, du ka-put, le-bosh (gemeynt di daytshn) ka-put a-l-e-s ka-p-u-t - hot er mir ruik geentfert un zikh avekgezetst oyf der erd, zikh ayngehilt mit zayn dek ibern kop, gemakht a tseylem un gevart... di letste tsvey vakhmener hobn zikh dernentert un ikh hob koym gekhapt di fis nokhyogndik zikh nokhn transport, moyre hobndik zikh afile umtsukukn. kh'hob derhert a shos un 51/ zikh batapt loyfndikerheyt, tsi di koyl iz a mol nisht geven far mir. neyn, dos mol nokh nisht far mir... itshe hot mikh derzen un zikh gebeyzert: "vos bistu meshuge gevorn? blaybst fun hintn? m'et dikh nokh avekshisn! blayb do bay mir un shlep nisht di foyle frantsoyzn! oy, s'iz nebekh a brokh tsu zey, -- hot itshe geklogt -- a rakhmones, kh'lebn, bloyz a por khadoshim in lager, efsher a yor in gantsn, un ze vi azoy zey zeen oys. mir yidn zenen dokh shoyn dray yor in dem gehenem un dokh haltn mir zikh yakosh [ze poylish _jakos_ 'vi nit iz']]. un zey hobn dokh tsu vos tsu lebn, men vart dokh oyf zey in der heym -- vayber, mames, tates, kinder, a land frankraykh, vi got in frankraykh! ver mishteyns gezogt, vart oyf undz? afile keyn hunt nisht. un dokh viln mir lebn. oy di frantsoyzn, di frantsoyzn, nor vayn un vayber gib zey! on dem toygn zey oyf kapores..." ober mit elekhe teg shpeter hobn mir oykh shoyn getoygt oyf kapores. mit a mol zenen ale kapos farshvundn. zey hobn dos gantse kreml shteyn gelozt in mitn derin un gemakht a vayivrekh. m'hot gezogt az zey hobn untergekoyft dem untersharfirer. minastam hobn zey gevust, az men geyt undz ale "derleydikn." andere hobn gor getaynet, az zey hobn aleyn gezen, vi m'hot di kapos in der letster nakht arayngefirt in veldl arayn un az der komendant iz gegangen fun hintn mitn revolver in der hant. zet oys, az er hot zikh bay tsaytns bazorgt, kedey nisht tsu hobn keyn eydes kegn zikh, iber hoypt azelkhe shishkes vi undzere kapos. bloyz di tsvey daytshe kapos mit di grine drayekn oyf zeyer brustkastn zenen geblibn un ibergenumen dos malkhes. 52/ atsind hot zikh ersht ongehoybn dos rikhtike gehenem. di tsvey kapos hobn zikh itst noykem geven far der gantser tsayt, vos zey hobn zikh nebekh gemuzt aynhaltn mit zeyere farbrekherishe neygungen, nokh zint di tsaytn fun bukhenvald. [di daytshe politishe kapos in bukhenvald hobn in di letste yorn gehat ibergenumen di makht in lager fun di daytshe kriminele kapos, vos di natsis hobn aher geshikt, kedey tsu paynikn di heftlingen. a teyl fun di kriminele kapos zenen afile gevorn oysgeharget, "likvidirt" inem loshn fun lager. di natsis hobn zikh in dem inyen nisht arayngemisht. -- T.K.] atsind hobn di tsvey kriminele kapos alts oysgelozt tsu undz. zey zenen arumgelofn mit shtekns in di hent un gekeylt oyf rekhts un oyf links, stam azoy, far fargenign. hot men shoyn a mol oysgeteylt a bisl kave, hobn zey anshtot arayntsugisn mit der hokhle dos bisl shvartse vaser in blekhl arayn, aroyfgegosn di kave oyfn kop fun a heftling un derbay im nokh a zets gegebn mit der zelber hokhle ibern kop, az der korbm iz avekgefaln a toyter. undzer lager-komendant hot men oykh mer nisht gezen. er hot undz ibergelozt, vi itshe hot gezogt, oyf hefker-petrishke in di hent fun di tsvey sadistn un di es-es-vakhmener. di vakhmener zenen shoyn oykh gevorn mid, oysgemutshet un afile farlayzikt vi mir, un nisht ale fun zey zenen nokh geven fun di yungste. eynmol hot mikh tsugerufn a vakhman un bafoyln, az kh'zol im trogn zayn rukzak. a groyser koved... er aleyn hot shoyn nisht gehat keyn koyekh im tsu shlepn, hot er im mir ongehangen. a glik vos der rukzak iz nisht geven shver. ober fun dem moment on hot er mikh geshitst fun di tsvey merderishe kapos. mit a mol hob ikh gehert tsu di 53/ prominente, tsu di besere mentshn. a kleynikayt, ikh trog a rukzak fun an es-es-man! der vakhman mayner, an ungar, iz oykh nisht geven fun di ergste. er hot bloyz gehat dershosn tsvey-dray heftlingen, dos alts, ober in algemeyn hot er nisht gehert tsu profesionele shisers... zint ikh trog dem rukzak derloybt er mir aroystsugeyn fun der rey oyftsukloybn metsies in mitn feld. a mol hot er mir aleyn ongevizn mitn finger oyf a mistkastn. dos iz geven a poyerisher groyser mistkastn fun a finef meter lang un breyt. me kon zikh iberhoypt nisht forshteln vos far a metsies, mamesh oytsers, m'kon gefinen in aza poyerishn mistkastn: gantse kartofl, meyern, burikes, halb, drayfertel un in gantsn farfoylte, vos lign shoyn vokhn lang, efsher khadoshim adurkhgevaremt, kimat opgekokht fun der tsoye fun di beheymes un ferd. haklal, gantse glikn -- nisht bloys far mir aleyn, nor oykh far benyekn un itshen. mir hobn zikh derkhapt dos harts un gekumen a bisl tsu zikh. ober groz hob ikh nisht gegesn! itshe hot mir gevornt: "alts, nor tsvey zakhn nisht: groz un mentshnfleysh, fun dem zolstu zikh hitn! fun groz bakumstu bald s'loyfenish un geyst a gang... vider mentshnfleysh? nu, zol undz got ophitn!" "bloyz di milts fun gezunte mentshn," -- hot zikh eyner fun a zayt opgerufn. "to gey ver dervorgn, fres oyf a milts fun a datsh, zey gehern nokh tsu di gezunte mentshn," -- hot im itshe a dertsornter tsurikgeentfert. ober itshe hot mikh nisht gedarft vorenen, kh'hob dos alts aleyn gezen mit mayne eygene oygn. dokh hob ikh zikh eynmol mer nisht gekent aynhaltn, azoy oysgehungert bin ikh geven, hob ikh arayngekhapt in moyl arayn a hoyfn nas groz. 54/ di letste tsayt hobn mir gemakht tsu etlekhe poyzes a tog, nisht tsulib undz, heftlingen, nor beiker vayl di vakhmener hobn mer nisht gekent geyn. beys eyner aza poyze bin ikh gezesn nisht vayt fun mayn ungarishn vekhter un, vi geveyntlekh, zikh geloyzt. oykh er hot dos zelbe geton. azoy oykh di andere vakhmener. -- in onheyb zeyer diskret, pavolye ober ven s'hot zey shoyn gut gebisn hobn zey genumen a bayshpil fun undz. der shteyger iz geven, az vi nor me hot zikh avekgezetst, hot men aropgetsoygn di katsetishe bluze un zi gut oysgeshoklt. s'iz ober laykht tsu zogn, vayl nisht ale layz lozn zikh azoy poshet oysshoklen. meynste layz klamern zikh sadistish ayn mit zeyere kleyntshike feste fislekh, nisht bloyz in der bluz oder in di hoyzn, nor a sakh erger, zey klamern zikh in dayn layb un zeygn fun dir aroys dos letste bisl blut un khies vos du farmogst nokh in zikh. dos layb vert in gantsn royt un s'vert nokh mer royt ven men heybt zikh on tsu kratsn; un kratsn muz men zikh, vayl s'bayst, un men kratst mit aza sadistish fargenign, men nemt poshet nekome in dem grestn soyne, oyser di natsis, farshteyt zikh. shpeter, ven di nekome-lust vert a bisl baruikt, tret men ersht demolt tsu tsum tsveytn teyl fun der program, dehayne, m'heybt on tsu knakn di layz un zey tsu fartilikn, eyns nokhn andern. tsu ersht leygstu aroyf aza loyz (nisht layzl, zog ikh, nor loyz), vayl dos zenen geven groyse oysgebikevete layz fun dayn eygn blut un fleysh. vider, vegn vos far a fleysh red ikh do? ver hot nokh biklal dentsmol gehat oyf zikh fleysh? blut? efsher nokh dos letste bisl, ober fleysh? nokh a mol: du leygst aroyf aza oysgebikevete loyz oyfn nogl fun dayn grobn finger un azoy vayter... u.a.v....hakitser, der gantser p. 55/ transport, mit di vakhmener tsuzamen, iz geven arayngeton in knakn layz. a groyser brokh iz shoyn ober geven tsu di yenike, vos hobn nisht geknakt, nor hobn zikh gelozt fresn lebedikerheyt fun di layz... vi kh'hob ersht gezogt, iz nisht vayt fun mir gezesn mayn ungarisher vakhman. mir zenen itst geven fareynikt in eyn tsil, in nemen nekome in undzere gemeynzamen soyne, di layz. zayn biks mitn rukzak zenen gelegn in a zayt. er hot gehat oysgeton dem mundir un gemakht polovanye gants diskret oyf zayn hemd. "her vakhman -- hob ikh mikh gekhanfet tsu im, velndik poter vern funem rukzak vos ikh hob koym nokh gekont shlepn -- dize loyzn hobn zi fun mir, durkh dizen rukzak vas ikh trage. doytshn haben kayne loyze!" -- hob ikh mit a zikherkayt gezogt. der vakhman hot ober nisht geentfert. mit a mol iz mir arayn a meshugas in kop un kh'hob rizikirt mit nokh a laykhtziniker plapleray, vos hot mikh shier nisht gekost dos lebn. "her vakhman -- hob ikh gefregt -- zi zind dokh keyn ekhter doytshe?" er hot plutsling oyf mir oyfgeshtelt tsvey retseykhishe oygn, zikh umgekukt tsi keyner fun zayne kameradn hot dos nisht gehert un mit a madzharskn aktsent gestrashet: "halt di shnautse, du loyziger drekzak! nokh eyn vort un ikh bring dikh um!" -- derbay hot er gekhapt di biks un getsilt tsu mir. nokh a mazl, vos di alarem-sirene fun a derbayik shetl hot zikh mit a mol tseritshet. vi a shturem iz adurkhgefloygn iber undzere kep a gantse eskadre aliirte eroplanen un aropgeshit oyfn shtetl bombes vi bobelekh. mir hobn zikh oysgetsoygn oyf 56/ dr'erd, khotsh keyner fun undz, khuts di daytshn, hot keyn moyre nisht gehat. bloyz der amerikaner, der flier, hot zikh nisht oysgetsoygn. derzeendik di eroplanen hot er in gantsn oyfgelebt, vi oyfgeshtanen tkhies-hameysim. er hot zikh oysgetsoygn nisht oyf der'erd, vi mir, nor in der heykh, tsum himl. er iz mit a mol tsurik gevorn azoy hoykh, vi demolt, ven mir hobn im gezen dos ershte mol. er iz geshtanen a shtoltser, gefokhet in di himlen un gehaltn in eyn rufn: "kom on dzhani! kom on! pok dem! pok dem!" a shos fun a vakhman hot opgehakt zayn rufn... bald iz iber undz adurkgefloygn a "spitfayer" un adurkhgezeyt dem gantsn shetekh, iberlozndik tsendliker toyte un farvundikte, tsvishn zey etlekhe vakhmener. zet oys, az s'iz geven a toes, a fataler toes, vayl bald iz der zelber "spitfayer" tsurikgekumen un arumgekrayzt etlekhe mol iber undzere kep, vi er volt zikh gevolt farentfern, az nisht undz hot er gemeynt. di farvundikte heftlingen, afile di gants laykhte farvundikte, hot men teykef dershosn. benyek, vos hot gekhapt a shpliter in linkn fus arayn, oyfn zelbn plats vu der dimentring hot im frier gehat geshtokhn, hot ongehoybn shtark tsu blutikn. itshe hot im glaykh arumgebandazhirt dem fus mit a shtik kots un im ongezogt: "ikh un Yankev veln dikh firn, ober leman-hashem, zog nisht keynem, az bist farvundikt." un azoy iz take geven, itshe fun eyn zayt, un ikh fun der tsveyter zayt, hobn itst gefirt benyekn. nokh etlekhe sho geyn zenen mir ongekumen oyf a groysn farloztn folvark, vu mir zenen ayngeshtanen 57/ gantse tsvelf teg in a groysn shayer mit shtroy. dos zenen geven di ergste teg fun undzer lebn, kh'meyn fun di vos zenen nokh geblibn biz demolt lebn. un geblibn zenen mir zeyer veynik. fun di frantsoyzn -- efsher nokh a dritl; fun di rusn -- bloyz getseylte. di meynste geblibene zenen geven di profesyonele katsetnikes, vi itshe hot dos ongerufn, gemeynt hot er undz, poylishe yidn, vos yeder eyner hot shoyn gehat hinter zikh a rekord fun dray yor lagern mit getos un andere tsores... "nisht azoy shnel konen zey undz poter vern -- hot zikh itshe nokh gevitslt -- mir, zenen far zey a harte nus, an am-koshe-oyref, vi es shteyt geshribn. vi s'zol nisht zayn shlekht, viln mir lebn, adurkhlebn, iberlebn, abi nokh lebn... ot nem, lemoshl, un tret aroyf oyf a vorem. glaykh iz er toyt. tret ober aroyf oyf a shlang, tseteyl im oyf tsvey, oyf dray, di resht blaybt lebn. ot dos zenen mir! nisht keyn geveyntlekhe verem. mir zenen vi shlangen, vos gedenken ober tomid, az a teyl fun undz hot men opgeshnitn, getoyt. zest, Yankev, do oyfn toytnmarsh -- itshe hot s'ershte mol ongerufn dem marsh 'toytnmarsh' -- kenstu ersht beemes zen ver mir zenen! ikh volt atsinder di gantse velt mentshn do ahergeshlept bay di oyern, zey zoln zen mit zeyere eygene oygn ver mir zenen. afile der komendant hot far undz do bakumen derekh-erets. host dokh aleyn gehert vi er hot geshrign oyf ale tsu nemen a bayshpil fun undz, poylishe yidn..." "neyn, neyn -- hot itshe nisht nokhgelozt -- mir zenen nisht keyn delikate frantsoyzn, keyn poylishe laykhtzinike bohateres, keyn rusishe rizikantn, neyn! dos zenen mir nisht! mir zenen poylishe yidn! di letste poylishe yidn vos zenen nokh 58/ ibergeblibn oyf der velt? un oyb du veyst nisht vos dos heyst, to vel ikh dir zogn: dos heyst toyznt yor gebrente tsores mit aza sof... shoyn dem fertn tog vi mir lign ongepakt eynem oyfn andern in der groyser stodole, kep tsu fis un fis tsu kep, nisht visndik velkhe s'zenen dayne eygene fis oder afile dayn eygener kop! hostu geshtupt aza eynem er zol zayne fis aveknemen fun dayn kop, hot er mer nisht reagirt. er iz bemeshekh fun der nakht oysgegangen. un azoy bistu gelegn mit toyte und halb-toyte arum zikh. in der fri, ven kh'hob oyfgemakht di oygn hob ikh zikh tsu ersht gut batapt, tsu zen tsi ikh leb nokh. bald hob ikh ongehoybn rufn: "benyek! itshe!" gevolt zayn zikher, az zey lebn nokh oykh. zet oys, az der mekhaber fun "moyde ani", vos a yid zogt yedn tog in der fri, vi nor er makht oyf di oygn, hot gemuzt mitmakhn epes enlekhs, vi mir do. der hunger hot ober azoy gepaynikt, az du host aleyn nisht gevust, tsi danken got, vos er hot dir tsurikgegebn di neshome "bekhemle rabe", mit zayn barmhartsikayt, oder betn got , er zol gor fargesn dir tsuriktsugebn di neshome. un ven s'iz gekumen di tsayt tsu bakumen dos bisl kave, hot zikh ersht ongehoybn dos rikhtike gehenem. oyb s'iz beemes do a gehenem oyf yener velt, iz es zikher a gelekhter, akegn dem vos do in der stodole iz fargekumen. alts hot mit a mol ongehoybn tsu loyfn tretndik eyner oyfn andern, kedey tsu zayn der ershter nokhn bisl kave. ershtns, iz keyn mol nisht geven genug un s'hot tomid oysgefelt. un oyb s'iz yo geven, hobn di kapos lehakhes oysgegosn di kave oyf dr'erd. demolt hobn zikh ale mit a mol a vorf geton oyf der erd kedey oystsulekn mit di tsinger, 59/ eyder di kave ayngezapt in der erd. di shvakhere zenen poshet tsetrotn gevorn durkh di veyniker shvakhe biz me hot zey tsugeshlept tsu der kupe toyte. tsveytns, hobn mir dokh gornisht bakumen bemeshekh di gantse tsvelf teg, vi bloyz dos bisl shvarts vaser eyn mol a tog un oykh dos nisht reguler. tsu morgns, ven der hunger hot nokh mer gepaynikt di mentshn, hot zikh ongehoybn a kanibalizm. m'hot poshet ongehoybn tsu esn eyner dem andern: oyfgerisn dem boykh fun a toytn tsi afile fun nokh a lebedikn, aroysgenumen di milts, tsi di leber un zi oyfgegesn. aza eyner hot zikh shoyn mer nisht gekont bahershn fun zayne khayishe instinktn, dos eyntsike vos iz in im nokh geblibn lebn, vayl al dos resht iz shoyn bay im geven toyt, opgeshtorbn. dos iz geven a nayer tip mentsh, a "homo novus," vos iz do, in der stodole geboyrn gevorn in meshekh fun getseylte teg. nisht mer keyn geveyntlekher muzlman, vi me hot gerufn in lager an oysgehungertn skelet, gants epes andersh -- a mentshn-freser. nisht eyn mol hot aza "korbm" revoltirt, ongehoybn tsu shrayen, az me zol im nisht tseraysn. vos heyst? kh'leb dokh nokh!!! demolt flegt zikh der mentshn-freser tsuriktsien, vi keyn mol gornisht, un zukhn an ander korbm. itst, hobndik shoyn mer derfarung hot er dem nayem korbm tsu ersht gut batapt, im aropgetsoygn di shikh, oyb er hot zey nokh gehat, dernokh dos vestl, di hoyzn un erst demolt, az yener hot mer nisht reagirt, hot er zikh genumen tsu zayn guf: tsu ersht ongehoybn tsu baysn di hant, ober aza oysgetserter, fartriknte hant iz nisht laykht geven ayntsubaysn, hot er im tsum sof oyfgerisn dem boykh... mit etlekhe sho 60/ shpeter iz ober aza eyner bald oykh oysgegangen, vayl di mentshn hobn getrogn in zikh kolerley krenk. itshe hot undz vider gevornt: shtroy zolst ir fresn! ober beshum-oyfn nisht keyn mentshnfleysh!!! ober gey un fres shtroy! layz hob ikh shoyn gezen vi eyner hot arayngelegt in moyl arayn, ober shtroy? un nisht eyn mol, ven kh'hob zikh tsugekukt vi men posmakevet zikh mit aza frish leberl oder miltsele, hob ikh oykh bakumen a shreklekhn apetit, khotsh bloyz arayntsubaysn zikh in aza min lebedik shtik fleysh. kh'hob a khap geton a blik oyf benyekn un gezen vi oykh er balekt zikh tsukukndik zikh tsu der avoyde, vi tsvey kanibaln hobn zikh nor vos genumen tsu aza frishn korbm. "halevay volt di gantse stodole farbrent gevorn mit undz tsuzamen eyder dos mittsumakhn," hot itshe vi tsu zikh geredt. "oy, kinder -- hot er geklogt mit a veytik -- oy, vos mir hobn derlebt, tsu vos mir zenen dergangen! tsadikem zenen dokh geven di ale vos zenen bald fun onheyb, nokh in 42, umgekumen un dos alts nisht gedarft mitmakhn. neyn! dos vos zey hobn mit undz gemakht, nokh dem tsu vos zey hobn undz tsugebrengt, iz shoyn mer nisht keyn metsiye dos ibertsulebn. afile tsu zen zeyer mapole, hot oykh mer keyn zinen nisht. nekome? vos far a nekome kon nokh do biklal zayn? ikh shtel mir mer nisht for keyn lebn nokh dem alem. kh'vel nisht kenen mer lebn un kh'vil nisht lebn, kh'zol afile vern bafrayt! un fun vos, mishteyns gezogt, kon men shoyn do zayn bafrayt?... ir zent nokh yung, un oyb ir vet lebn, vet ir lebn! kh'bin ober aykh nisht mekane, s'vet aykh nisht zayn vos mekane tsu zayn... di daytshn hobn undz bazigt! ersht do, in der stodole, hobn zey undz bazigt un nokh vi!!! ober 61/ nisht mikh, neyn! neyn! nisht keyn mentshnfleysh! ikh vet keyn mentshnfleysh nisht fresn!!! tsu morgns iz itshe farshvundn gevorn. er iz aroys fun der stodole un hot zikh gebetn baym vakhman in droysn, er zol im dershisn. ober der vakhman hot nisht gehat keyn kheyshek im tsu ton aza toyve. "du shvaynehunt! vos makhst du hir? -- hot er oyf itshen geshrign -- zofort auf dayn plats!" un im a dzhyukhe gegebn mit der kolbe fun der biks. itshe hot zikh ongehoybn betn, er zol im khotsh gebn fayer, a zaplke. hot im der vakhman vider a zets gegebn mit der kolbe ibern kop. hot itshe banitst zayn letste gever -- mitn letstn bisl shpayekhts, vos er hot nokh farmogt, gegebn dem vakhman a shpay glaykh in partsef arayn. bald zenen tsugelofn nokh tsvey vakhmener un mit retsikhe zikh gegebn a vorf oyf itshen. "doytshe shvayne! merders! shist mikh! shist mikh!" -- hot itshe ongehoybn shrayen. oyf lehakhes hobn zey im nisht gevolt dershisn, nor im merderish tsekaylt un im tsurik arayngevorfn in der stodole arayn. itshe iz geblibn lign in khaloshes baym arayngang. benyek un ikh hobn prubirt im tsutsushlepn oyf undzer plats, ober mir zenen geven tsu shvakh. der kapo hot dos derzen un undz avekgetribn. er hot bafoyln andere tsvey tsutsushlepn itshen tsu der kupe toyte. "her kapo, er lebt dokh nokh!" hot zikh benyek ongerufn. ober der kapo iz im farforn mitn shtekn ibern kop un geshrign: "halt di shnautse, du kleyner drekzak! ven ikh zoge tot, dan iz er tot!" mir zenen geblibn lign bay itshen a gantse nakht un gevisht dos blut, vos iz im gerunen fun kop, fun der noz, 62/ fun moyl. in der fri iz shoyn itshe gelegn mit ofene oygn un mer nisht geotemt. kh'hob aroyfgeleygt mayn hant oyf zayn ponem un im farshlosn di oygn oyf eybik. mayne lipn hobn geshepshet: "yisgadal veyiskadash shmey rabo..." ______________________________________________________ End of _The Mendele Review_ 02.005 Leonard Prager, editor Send articles to: lprager@research.haifa.ac.il The editor of _TMR_ can also be reached via _Mendele_'s homepage: http://www2.trincoll.edu/~mendele Subscribers to _Mendele_ (see below) automatically receive _The Mendele Review_. Send "to subscribe" or change-of-status messages to: listproc@lists.yale.edu a. For a temporary stop: set mendele mail postpone b. To resume delivery: set mendele mail ack c. To subscribe: sub mendele first_name last_name d. To unsubscribe kholile: unsub mendele ****Getting back issues**** _The Mendele Review_ archives can be reached at: http://www2.trincoll.edu/~mendele/tmrarc.htm