_The Mendele Review_: Yiddish Literature and Language (A Companion to _MENDELE_) ______________________________________________________ Contents of Vol. 02.003 30 January 1998 1) "Opgegebn broyt" (Tsvi Kanar) [second installment pp, 21-34] 1)---------------------------------------------------- Date: 30 January 1998 From: Leonard Prager Subject: "Opgegebn broyt" by Tsvi Kanar [second installment, pp. 21-34] *** opgegebn broyt (hemshekh) 21 (hemshekh)/ "ufmakhen! ufmakhen! zofort ufmakhen!" -- hobn di dayt|shn geklapt in der tir fun undzer shokhn tsebulski un bald hobn zikh derhert yeloles, gvaldn un krekhtsn fun di yunge sheyne tekhter zayne. ikh bin gelegn ayngegrobn in mayn mames shoys un koym gekont khapn dem otem far shrek. der tate iz geshtanen bay der farriglter tir fartsveyflt, dershlogn un farshemt. geshemt zikh vos er iz a man, vos er gehert bikhlal tsum menerishn min; geshemt zikh, tsu vos di dayt|shn zenen dergangen, zayne kulturele dayt|shn, vi di mame flegt im letstns oft forvarfn, glaykh vi er, mayn tate, volt kholile shuldik geven in dem alemen.... kh'dermon zikh vi azoy der tate flegt dertseyln baym tish, in der heym, nokh zayn rayze keyn katevets: "kinder,-- flegt er zogn -- s'iz nisht tsu farglaykhn di rakhvesdike gasn, di zoyberkayt, di banemung, bikhlal di kultur. dos iz shoyn der vestn [der mayrev]! gants vos andersh!" .... 22/ di mame hot gekukt oyfn tatn mit modner bavunderung un tsushoklendik mitn kop, mit a koym farborgn shmeykhele irs: "oy, mayn liber Yitskhok, -- hot zi zikh ongerufn -- du bist nokh alts geblibn der zelber kire [galitsyaner] vos a mol. a mazl vos der tate dayner, r'zol ruen laykhtik [text: lakhtik] in gan-eydn, hot dikh gekhapt bay der ofener gemore leyenendik zeyere bikher, zeyere filosofn, shmilosofn, kh'veys vos nokh? Un azoy arum tseklapt dayne khaloymes tsu forn shtudirn keyn ... nu, vi heyst es dortn?" "heydelberg, meynstu?" -- hot der tate gutmutik tsurikgeentfert mit groys libshaft oyf der mames naivkayt. "yo, yo Yitskhok lebn, host getrofn! heydelberg tsi shmeydelberg, vos is den a khilek? vayl vos, mishteyns gezogt, ken men zikh shoyn fun zey oyslernen, az zey boykotirn di yidishe gesheftn un lozn zikh arumfirn bay der noz fun epes an oysgedintn kapral mit a por oysgeribene vontses, makhndik derbay a gepilder, vi di vilde khayes in mitn vald." "s'hot nisht tsu ton eyns mitn andern, un lang vet er, imyirtseshem, nisht zitsn oyfn benkl mit zayne firekhtsn tsvishn dem groysn kultureln folk," -- hot der tate probirt undz alemen oyftsuklern.... Di mame hot gehaltn in eyn tsushoklen mitn kop un dos farborgn shmeykhele irs iz oyf di lipn vi farvisht gevorn: "halevay, halevay, dayne verter in got|s oyern, her filosof. Nu, kh'vil nor zogn, -- hot di mame geredt vayter -- az ven nisht dayn tate, er zol mir dort moykhl zayn, in laykhtikn [text: lakhtikn] gan-eydn, volt ikh dokh haynt gehat a man, a her doktor 23/ oder a her profesor un efsher gor a her filosof. ver ken den visn, mayn liber Yitskhok, vos far a gedule s'volt fun dir aroysgevaksn?" un dos farborgn shmeykhele hot zikh vider bavizn oyf der mames lipn. mir kinder, baym tish, hobn zikh hartsik amuzirt fun dem vunderlekhn duel-geshprekh tsvishn tate-mame. ober der tate iz nisht geblibn shuldik der mamen un hot tsurikgeentfert: "ven ikh volt haynt geven a doktor tsi a profesor, tsi gor a filosof un nisht keyn poshet|er boservedom, kh'meyn a poshet|er soykher, to ver veyst, mayn tayere Rifke, tsi du volst bikhlal gehat a man a kire". "oy -- bin ikh, der ben-zkunem, arayngeshprungen in mitn -- oyb azoy, to vos volt geven mit mir? bay vemen volt ikh dent|smol [demolt] geboyrn gevorn? bay dir, tateshi, tsi bay dir, mameshi? un efsher volt ikh geboyrn gevorn bay fremde ment|shn? feee, oder efsher bikhlal nisht geboyrn gevorn? dent|smol volt ikh dokh nisht gemuzt geyn in kheyder arayn, a fargenign!.... ober s'iz beser, az kh'bin bay aykh geboyrn gevorn, bay mir in der heym un nisht kholile in mitsraim, vayl haynt hot men gelernt in khumesh, az pare yemakh-shemoy hot bafoyln arayntsuvarfn in vaser arayn ale yidishe yinglekh, vos vern geboyrn, to shtelt aykh for, az me volt mikh ongetopyet [ze rusish _topitj_: dertrenken] in vaser, brrr, s'iz kalt in vaser.... s'iz dokh vinter." ale baym tish hobn oysgeshosn a gelekhter fun mayn darshenen un ikh bin oyfgebrakht gevorn oyf mayne tsvey shvester, far vos zey lakhn azoy fun mir un kh'hob zey arayngezogt in tatns tatn arayn.... itst ober, ven mayne tsvey eltere shvester zenen gelegn oysbahaltn in tsveytn tsimer, hob ikh oyf zey gehat groys rakhmones. a moyre|dike shtilkayt 24/ hot gehersht in shtub. kh'hob gefilt dem tsiter fun tate-mame far zeyere tekhter, me zol zey kholile keyn shlekhts nisht ton. der umglik zol, got bahit, nisht arayngebrakht vern in undzer hoyz.... nisht, kholile, farshemt vern, vi di mame hot dos ongerufn.... di yeloles, di gvaldn fun undzere shkheynem zenen alts shtiler un shtiler gevorn. nor di krekhtsn fun di yunge tsebulskis tekhter hobn zikh nokh getrogn fun zeyer voynung. krekhtsn fun yesurem un baleydikung. plutsem a tuperay fun soldat|ske dayt|she shtivl. di hertser undzere blaybn shteyn. a geklaperay in undzer tir: "ufmakhen!!! ufmakhen!!! zofort ufmakhen!!!" *** "ufmakhen!!! ufmakhen!!! zofort ufmakhen!!!" hobn mit yorn shpeter geklapt mayne kleyne shvakhe foystn fun a bafraytn katsetnik in di tirn fun dayt|she heymen un gemakht tsitern hertser fun dayt|she mener, froyen un kinder. mit ale mayne koykhes hob ikh probirt nokhtsumakhn di dayt|she koyles fun yener shoyderlekher september-nakht 1939, ven zey hobn geklapt in undzer tir.... itst hob ikh zikh mit di fir roytarmeyers shturmish arayngerisn in dayt|she heymen un gezeyt khurbm. un khot|sh kh'bin geven getsvungen mit koyekh mittsumakhn dos alts, hob ikh, nisht gekukt oyf mayn rakhmones tsu di bazigte dayt|shn, dos ershte mol nokh zeks yor gefilt, az ikh leb. az nisht bloyz ikh bin derniderikt gevorn, nor az oykh zey, mayne paynikers, zenen itst derniderikt un tif gefaln. oyb nisht nokh tifer....(1) azoy vi ikh shlof itst geshmak oyf dem yungn sheynem meydl, in ire vareme orems, khot|sh bikhlal nisht azoy ruik 25/ vi me ken meynen, kon ikh dervayle dertseyln vegn dem sof fun ir foter, nokh dem vi mir veysn shoyn, vos es iz geshen mit ir muter. ober eyder kh'vel dertseyln vegn dem vil ikh koydem dertseyln vegn "toytnmarsh." vos dos iz geven a toytnmarsh -- veyst men zeyer veynik, tsulib der prost poshet|er sibe, vos zeyer veynik zenen aroys lebedik fun aza marsh. dos gebeyn fun di merste, vos hobn dos mitgemakht, iz geblibn lign tsezeyt un tseshpreyt oyf di vegn, felder un velder fun dayt|shland. un di veynike vos zenen durkh a nes yo halb lebedik aroys, iz eyns fun di tsvey: oder zey viln nisht vegn dem dertseyln, ober zey hobn nisht vemen tsu dertseyln. take derfar makh ikh a kleyne hafsoke un kh'vel dafke yo epes vegn dem dertseyln. s'iz geven sof khoydesh marts 1945, un efsher ershter april, khot|sh dos past bikhlal nisht arayn far an ershter april-mayse. eyn mol, baym frimorgn-apel, nokhn optseyln di "heftlingen" farn aroysmarsh tsu der arbet in di zaltsgrubn, vu mir hobn gehorevet 480 meter tif in dr'erd far der dayt|sher krig-industrye, vayl oybn in droysn iz shoyn alts geven tsebombardirt durkh di aliirte eroplanen, hot undz der komendant funem lager "shtasfurt" bekhvoyde-u|v|atsme ongezogt di psure, az me geyt mer nisht aroys tsu der arbet, vayl der soyne dernentert zikh un mir muzn avek. vuhin? dos hot er undz nisht gezogt un farshteyt zikh, az mir hobn im nisht gefregt. mir hobn bloyz getsitert, az m'zol undz nisht avekfirn un undz fartik makhn. ober oyb fartik makhn, to tsu vos avekfirn? zey kenen dokh undz ale on shum tseremonyes oysshisn oyfn ort. eyner a lets tsvishn undz hot zikh ongerufn tsu it|shen: 26/ "kuk im on (dem lager-komendant) r'iz nebekh oyf tsores. er veyst nisht, vos mit undz tsu ton. gib im an eytse, az s'iz a shod di gantse tirkhe, oyfn plats vet zayn laykhter".... ober it|she hot dem komendant eytses nisht gegebn, nor gezogt, vi tsu zikh: "gey zay a khokhem un farshtey di rotskhem." mir zenen ale tsurik arayn in di barakn un mit a sho shpeter zaynen mir vider geshtanen oysgeshtelt in di reyen greyt aroystsumarshirn. yeder eyner hot gekrogn dos mol a topele portsye kave, a simen, az m'geyt undz take bald fartik makhn, vayl nisht eyn mol hobn di natsis oysgeteylt topele portsyes broyt mit marmelad dafke tsu di oysgeselektirte tsum dershisn un nisht eyn mol flegn zikh frayvilike meldn tsum toyt, abi tsu bakumen a topele portsye broyt mit marmelad. ober nisht tomed iz aza eynem gelungen. ikh hob a mol aleyn gezen, vi a dayt|sher mayster hot tsemeymest aza eynem un geshrign tsu im: "shtarbn vestu, ven ikh vel veln!" un hot im tsurikgeyogt tsu di lebedike. okh un vey iz shoyn ober geven tsu di yenike, vos hobn bloyz gelekt di shitere marmelad un nit teykef arayngeputst di payke broyt mit a mol. aza eyner hot shoyn gehaltn bay nile(2), flegn di letsonem zogn, a simen fun a fulshtendikn muzlman, hoyt-un-beyn. er kon shoyn afile mer nisht esn. aza eyner hot bloyz gekukt vi a farsamte khaye, mit di letste instinktn, oyf der payke broyt, vos er hot fest gehaltn ayngeklamert in zayne oysgedart skeletishe hent, vi dos volt geven der grester oytser oyf der velt. un s'iz 27/ emes, dos iz geven der grester oytser vos a ment|sh kon zikh nor oysmoln. un oyb aza eynem iz dokh gelungen aroptsushlingen a kezayis broyt, hot men gekent zen vi dos shtikl broyt vandert adurkh fun zayn moyl durkhn haldz inem mogn arayn. ale arum hobn oyf dem gekukt vi oyf epes a vunder, un zikh derbay posmakevet, tsukukndik zikh, vi dos shtikl broyt glitsht zikh pavolye arop in yenems mogn arayn. ale arum hobn mitgeshlungen, azoy vi dos shtikl broyt volt zikh nisht aropgeglisht in yenems, nor in zeyer eygenem mogn arayn. eyns darf men visn, az di fantazye hobn di natsis b|shum-oyfn nisht gekont aveknemen bay di katsetnikes. alts iz zey gelungen tsutsuroybn, a|khuts der fantazye. un mit fantazye kon dokh der ment|sh mitmakhn di greste avantures oyf der velt. afile in lager, unter di elektrishe drotn, iz eyn zakh geblibn gants, nisht barirt, zoyber reyn: di fantazye. oy, di fantazye, der kholem! ver s'hot dos farloyrn, iz geven farloyrn.... di menashke [ze poylish _menazka_ 'feldflash'], tsi dos blekhl, vos yener hot mit zikh getrogn, vi a kle-zain, tsugebundn mit a shtrik oder drot tsum boykh, iz dos mol, farn aroysmarsh in veg arayn, geven ongefilt mit biter vaser vos me hot es gerufn "kave". yeder eyner hot mit zikh oykh gefirt a dek. a guter simen, az me vet im efsher nitsn. ikh hob unter dem dek, vos kh'hob gehat arumgebundn arum di akslen, oykh getrogn oysbahaltn a torbe mit mern. yo, mern, lange rozeve mern, vos ikh hob in der letster minut durkh a tsufal organizirt, in 28/ a poshet|er shprakh heyst dos tsu|ge|lakkh|nt, dos mol in der kikh. vi azoy? dos iz shoyn a mayse far zikh. ober a dank di mern efsher, leb ikh haynt. un efsher hob ikh gor mit di ge|ganv|ete mern avekgeroybt andere lebns? yo, haynt kon ikh zayn a khokhem un trakhtn vi azoy s'past mir tsu trakhtn, ober nisht dentsmol.... b|meshekh fun tsvey teg un tsvey nekht hob ikh gehaltn in eyn grizhen di mern un azoy derhaltn s'lebn. ober tsulib di mern bin ikh oykh shier umgekumen, vayl vi nor a frantseyzisher katsetnik hot bamerkt, az ikh grizhe in geheym mern, hot er zikh bald tsu mir tsugetshepet un farlangt s'zaynike, az ikh zol im oykh gebn "de-karot". un take far vos nisht? s'iz im den nisht gekumen? er iz dokh geven der zelber mekhutn tsu di mern, vos ikh; m'hot dokh gelebt fun eyn un dem zelbn top, fun der zelber kikh. nokh a halbn tog zikh betn, hob ikh im gegebn a halbn mer. ober bald hobn dos bamerkt zayne frantseyzishe "kameradn" un me hot ongehoybn rufn: "de-karot!" un zey zenen oyf mir aroyf vi di heysherikn un mikh shier nisht tsetrotn. a mazl vos itshe hot dos derzen un mikh kimat in der letster minut koym aroysgeshlept fun unter der kupe frantsoyzn, vos zenen oyf mir gelegn. ikh hob shoyn ober gehat ale mern arayngeputst, bloyz di letste tsvey groyse mern hobn zey bay mir tsugeroybt. zol zey voyl bakumen! tsvey frantsoyzn hobn zikh mer nisht oyfgehoybn, zeyere khaveyrem hobn zey tsetrotn. kedey tsu zayn zikher, az zey lebn nisht mer, hot der letster es-es-vakhman, velker iz gegangen fun hintn, zey tsugeshosn. vayl visn darf men, az keyn lebediker katsetnik hot nisht 29/ getort araynfaln in di hent fun di aliirte. der lager-komendant hot fun foroys undz gehat gevornt, az ver es vet nisht kenen geyn, vet vern dershosn. in der letster minut farn aroysmarsh hot er gemoldn, az "ver es ken nisht geyn, un filt zikh nisht bay di koykhes oder iz krank, zol aroystretn fun der ray. zey veln evakuirt vern tsuzamen mitn gantsn lazaret kranke oyf spetsyele vogns." di yenike vos zenen aroysgetretn, hot men glaykh oyfn ort dershosn tsuzamen mit dem gantsn lazaret kranke. azoy hot zikh ongehoybn der "marsh," velkhn men hot shpeter gerufn "der toytnmarsh." tsu finef ayngehakt in lange reyen, knape dray toyznt katsetnikes fun farshidene natsyonalitetn hot men aroysgetribn in veg arayn, vos far meynste iz dos geven der letster veg. der grester teyl iz geven frantseyzishe politishe gefangene, etlekhe hundert rusn, vaysrusn, ukrainer, etlekhe dayt|she kriminele un a drayhundert poylishe yidn, un oykh tsendliker fun andere natsyonalitetn. haklal, an erevrav fareynikt in eyn goyrl. afile undzere shomrem, di es-es-vakhmener, zenen oykh nisht ale geven reyne dayt|shn. a sakh tsvishn zey zenen geven ungarishe folksdayt|shn, slovakn un ver veyst vos nokh? a teyl hot koym gekent redn dayt|sh un tsvishn zikh hobn di ungarn geklapt, natirlekh, madzharish. nu, kh'zol im kholile nisht fargesn tsu dermonen, kh'meyn dem gefangenem amerikaner flier, vos eyn got veyst, vi azoy er hot zikh bay undz genumen. dos iz geven der ershter amerikaner vos ikh hob bikhlal gezen in mayn lebn. dem emes gezogt, hob ikh shoyn a mol yo gehat gezen in mayn shtetl an amerikaner, ober yener iz geven a 30/ koyln-greber, vos iz tsurikgekumen aheym nokh tsvantsik yor ophoreven in goldenem land. alkolponem hot er in mayne oygn nisht oysgezen vi an ekhter amerikaner, khot|sh er hot gehat a ful moyl mit goldene tseyn. der in lager iz ober geven an ekhter amerikaner, khot|sh er hot keyn goldene tseyn nisht gehat. er hot zikh bavizn mamesh vi a meteor un iz farshvundn vi a geveynlekher katsetnik. dos ershte mol hobn mir im gezen in lager etlekhe teg farn aroysmarsh, vi er volt take aropgefaln tsu undz fun himl. vos heyst an amerikaner in katset? -- hobn zikh ale gevundert. dem ershtn royshem hot er gemakht vi a bashefenish fun an andern planet, biz mir hobn zikh tsugevoynt un in im gezen a zeyer simpatishn boservedom. er iz geven hoykh, breytpleytsik, brunet, mamesh a riz mit a por brenendike shvartse oygn; ven er hot gelakht hot zik bavizn a moyl mit shneyvayse tseyn. er hot getrogn a khaki-mundir mit hoykhe geshnurte shikh, vos ikh hob dos nokh keyn mol nisht gehat frier gezen. er iz geven nisht bloyz hekher fun ale "heftlingen," nor oykh hekher fun ale dayt|shn arum, mitn lager-komendant tsuzamen. bavegt hot er zikh laykht, khot|sh er iz geven shver. gegangen vi oyf sprenzhines, mamesh in ritem fun dzhez, vi itshe flegt oyf im zogn. itshe, vos iz aleyn oykh nisht geven keyn mapl-kind, hot im glaykh a nomen gegebn "og meylekh ha|boshn fun onkl sems land" un im khoyshed geven, az er iz gor a yid. unter fir oygn hot er im a mol a freg geton: - zind zi yude, shema-yisroel? -- un der amerikaner hot zikh gelakht, vayzndik, vi geveyntlekh, zayne shneyvayse tseyn, ober keyn klorn entfer hot er nisht gegebn. 31/ yo yid, nisht yid, a khevreman iz er shoyn eyn mol geven! "gor a vilder yat," vi s'zingt zikh in lidl.... tomed mit undz gelakht un gelakht fun di dayt|shn. gelakht zey in ponem arayn, az zey zenen shoyn kaput, farshpilt oyf der loterye.... er flegt mit undz shpasn vi dos gantse lebn, der lager, der toytnmarsh mit di dayt|shn tsuzamen voltn sakhakl nisht mer geven vi epes a vits, a katovesl. er iz geven der eyntsiker oyfn toytnmarsh vos hot nisht gehat keyn zorgn, yedn fals, aza royshem hot er oyf undz gemakht. mit di dayt|shn flegt er haltn in eyn ayntaynen politik, khot|sh zey flegn im zeltn entfern. zey flegn im oyshern un shvaygn. itshe hot im gevornt, az s'iz geferlekh. der amerikaner hot geentfert, az er hot nisht moyre, er iz a krigs-gefangener, geshitst durkh der zhenever "konvents" far krigs-gefangene. "vi groys, azoy naiv," hot itshe a mol gezogt, onvayzndik oyf "og meylekh ha|boshn fun onkl sems land." emets hot dertseylt, az der amerikaner hot probirt tsutsuredn dem komendant, az far zayn eygener toyve vegn volt geven tsum bestn er zol mitn gantsn transport zikh untergebn tsu di aliirte, vayl say vi say iz alts far di dayt|shn farloyrn. in di letste teg funem marsh, ven di es-es-vakhmener hobn zikh shoyn oykh ongehoybn tsu loyzn, vi mir, katsetnikes. hot er zikh a mol tsu undz ongerufn in zayn perfektn dayt|sh: "kukn zi mal an vi dos herrenfolk loyzt zikh!".... demolt ober iz shoyn oykh der amerikaner nisht geven der zelber amerikaner. itshe hot im shoyn oykh 32/ mer nisht gerufn "og meylekh ha|boshn fun onkl sems land," vayl er iz es shoyn mer nisht geven. fun tog tsu tog, fun sho tsu sho iz der riziker amerikaner gevorn ayngeshrumpn, vi a balon, fun velkhn men lozt aroys di luft. zayn hoykher shlankiker kerper, zayne breyte pleytses hobn zikh raptem aropgelozt un mit der dek oyf zayne ayngehoykerte pleytses hot er oysgezen in gantsn vi eyner fun undz, a polner katsetnik. azoy tsupasn zikh, aza shnele asimilatsye hot men veynik afile in lager gekont zen. ober mir zenen dokh geven oyfn toytnmarsh un do hot alts shnel pasirt. ven nisht zayne hoykhe geshnurte shikh, vos zenen shoyn oykh geven in gantsn oysgeribn un tseleygt, volt men bikhlal mer nisht gekent derkenen, az dos iz der zelber amerikaner. nor der humor iz bay im geblibn vi frier. vi der gayst volt bay im nisht gehat keyn shum kesher mitn fizishn matsev. mir zenen aroys durkhn toyer fun lager in der farkerter rikhtung, nisht vi mir flegn yedn tog marshirn tsu di zaltsgrubn. es hot zikh far undz antplekt a prakhtike panorame fun a frayer velt, fun felder, velder, bergelekh un toln, vos yorn lang hobn mir dos shoyn nisht gehat gezen. mir hobn bikhlal fargesn az s'eksistirt nokh aza min sheyn veltele oyf got|s erd. di sharfe reykhes fun di felder, vos hobn zikh nor vos gehat ongehoybn tsu farshpreytn nokh dem langn vinter, hobn vi mit a hamer um|b|rakhmones|dik a zets gegebn oyf der gantse makhne ment|shn un undz ale farshikert, az di fis hobn zikh azh gevaklt. di zun hot epes azoy khutspe|dik, umfarshemt, poshet, undz gelakht in ponem arayn, vi zi volt zikh gereytst mit undz, khoyzek gemakht fun undzer maymed, vi zi volt zikh nisht visndik gemakht, az a milkhome geyt on 33/ oyf got|s erd mit katsetnikes, es-es-vekhters, hunger un toyt. un efsher, ver veyst? -- efsher hot zi, di zun, undz gor gevolt treystn? gevaremt mit ire ongeneme [ayngeneme] shtraln undzere oysgedarte beyner un ergets tif farborgn in hartsn gevekt bay undz hofenung. mir hobn zikh take bald tsurik tsu ir tsugevoynt un tsurik heymish gevorn mit der sheyner velt. zhak, a frantseyzisher kapo, a gevezener profesor oyf eyner fun di elzaser universitetn, hot itst hislayves|dik retsitirt an alt dayt|shish studentish lid: Es geht zum frueling, Di eier werden billiger, Di maedchen werden williger, Frueling aller sorten, Es riecht auf den aborten.... es geyt tsum friling, di eyer vern biliger, di meydlekh vern viliker, friling ale sortn, es shmekt mit abortn.... zint dentsmol oyfn toytnmarsh hot nokh poezye oyf mir keyn mol nisht gemakht aza ayndruk vi dos prostatske studentn-lidl, vos zhak hot retsitirt derzeendik di prakhtike, vunderlekhe friling-panorame, vos hot zikh antplekt far undzere oygn. mit a mol hot oysgezen vi der gantser transport katsetnikes iz arop fun zinen. mir zenen ale arayn in a meshune|dikn trans fun fargesung. s'hot oysgezen vi di gantse makhne volt zikh mit a mol opgerisn fun der erd, zikh oyfgehoybn in der luft un geshvebt in epes a kholem, in a fantazye. di ershte hobn zikh di frantsoyzn gezungen, bald hobn di rusn untergekhapt dos lidl un zikh gezungen in rusish, in ukrainish, in vaysrusish. emetser fun undz hot ongehoybn tsu zingen in poylish un bald hot an anderer untergekhapt 34/ dos zelbe lidl in yidish. di gantse makhne hot zikh gezungen, vi mir voltn gegangen oyf epes a piknik un nisht oyfn toytnveg. un s'dakht zikh mir az oykh di es-es-vakhmener hobn mitgezungen. s'iz geven friling. mayn ershter friling fun a yingl vos hot mit a mol derfilt in zikh, az er vert a man, meg dos afile zayn oyfn toytnmarsh. a temper shos fun a revolver hot ibergehakt mayne sheyne iluzyes. vider hot a vakhman avekgeleygt eynem fun undz, vos hot mer nisht gekent geyn. heores [ed] (1) "oyb nisht nokh tifer" parodies the expression made famous in the title of Perets' neo-hasidic tale, "Oyb nisht nokh hekher." (2) "hot shoyn gehaltn bay nile," 'was near the end', a metaphorical reference to the final prayer of Yom Kippur [as in the Perets story "nile in gehenem," _TMR_ vol. 1, no. 27]. ______________________________________________________ End of _The Mendele Review_ 02.003 Leonard Prager, editor Send articles to: lprager@research.haifa.ac.il The editor of _TMR_ can also be reached via _Mendele_'s homepage: http://www2.trincoll.edu/~mendele Subscribers to _Mendele_ (see below) automatically receive _The Mendele Review_. Send "to subscribe" or change-of-status messages to: listproc@lists.yale.edu a. For a temporary stop: set mendele mail postpone b. To resume delivery: set mendele mail ack c. To subscribe: sub mendele first_name last_name d. To unsubscribe kholile: unsub mendele ****Getting back issues**** _The Mendele Review_ archives can be reached at: http://shakti.cc.trincoll.edu/~mendele/tmrarc.htm