The Mendele Review: Yiddish Literature and Language
(A Companion to MENDELE)

---------------------------------------------------------
Contents of Vol. 12.003 [Sequential No. 194]
Date: 31 January 2008

1) This issue of TMR (ed).
2) Yossel Birstein Project
3) Goldfaden's Bar-Kokhba [Yiddish: Bar-Kokhbe]
4) "Dos milkhl" (in various versions) / Regina Prager
5) A Kind of Yiddish Rip Van Winkle
6) „אַ איד פֿון יענער װעלט" by Gershon Levin
7) Hebrew translation of Levin chapter
8) Tel-Aviv University & Leivick House Conference: "The Ashkenazim" on 27-28/2/08
9) How to subscribe to Yidishe heftn

1)---------------------------------------------------
Date: 31 January 2008
From: ed.
Subject: This issue of TMR

*** We are happy to announce an Australian website devoted to the virtually unknown pre-Israel period of the late Yiddish and Hebrew prose writer Yossel Birstein [Yiddish: Yosl Birshteyn]. See www.yosselbirstein.org. *** We continue our year-long celebration of the Goldfaden centenary by centering on the nationalist operetta Bar-Kochba.*** A general introduction to a curious chapter in Gershon Levin's "A Man from the Next World" [chapter 39 of In velt-krig ]. *** The original Yiddish text of the chapter (with notes identifying the persons mentioned). *** A Hebrew translation of the chapter. *** Announcement of a forthcoming University of Tel Aviv / Leivick House conference on "The Ashkenazim." *** How to subscribe to Yidishe heftn, whose covers we have displayed in several issues of the TMR.

2)----------------------------------------------------
Date: 31 January 2008
From: ed.
Subject: The Yossel Birstein Project

Andrew Firestone writes that the Australian Centre for Jewish Civilization at Monash University, Melbourne has prepared a companion site to the much-admired Yisroel Shtern Project [www.yisroelshtern.org]. The new site, called the Yossel Birstein Project, [www.yosselbirstein.org] "tells the story of Yossel Birstein [Yosl Birshteyn] (1920-2006) in Australia before he became an Israeli novelist, short story writer, storyteller and public personality in Hebrew as well as in Yiddish. The verse of his Australian period has been neglected. All of it, together with selected translations into both English and Hebrew, has been gathered here for the first time. Translators in Australia, Israel, United States and United Kingdom have come together in this Project." A great deal of careful research has gone into creating this indispensable guide to Birstein's Australian period and its poetic harvest. Andrew Firestone merits a hearty yasher-koyekh ('Well-done!') for this contribution to modern Yiddish studies.

3)----------------------------------------------------
Date: 31 January 2008
From: Robert Goldenberg
Subject: Goldfaden's Bar-Kokhba [Yiddish: Bar-Kokhbe]

The historical opera/operetta BAR KOKHBA, oder Di zun fun dem shtern ('The Son of the Star') [Words and music: Abraham Goldfaden; Arrangement: Henry Russotto]..."is based upon historical events in 132-135 C.E., during the revolt in Judea against the rule of the Roman Empire. It was hailed at the time in the Yiddish press as a great dramatic Jewish achievement. In February 1883, the government of tsarist Russia banned Yiddish theatre. Perhaps the popularity of a drama about Bar Kokhba's historic rebellion against the oppressive Romans was considered too politically dangerous by the Russian officials." (Irene Heskes, The Music of Abraham Goldfaden; Father of the Yiddish Theater, compiled and edited by Irene Heskes, Cederhurst, N.Y.: Tara Publications, 1990, [ISBN 093 3676220], p. vi-vii).

Cick on the picture to enlarge

4)-------------------------------------------------------
Date: 31 January 2008
From: Robert Goldenberg
Subject : "Dos milkhl" in various versions / Regina Prager

"The lyrics [of Bar-Kokhba] … were brilliantly conceived as a didactic analogy, and it became a widely performed work. The song was sung in the opera/operetta by the heroine Dinah, whom Goldfaden presented as the epitome of virtuous and courageous Jewish womanhood. The melody of this arietta, with its extended interlude, replicates the turning of a mill wheel. As with other musical arrangements early in this century, a final section repeated the vocal line as an octave higher, well out of normal reach. This was to indicate the voice/violin 'duet' tag, a performance style of that time." (Heskes, p. 14).

Regina Prager was born in 1866 in Lemberg (Lvov), East Galicia, in a religious home. After her mother's accidental death in a fire, she was sent to live with relatives. Her beautiful voice was recognized and she eventually joined the chorus of the Lemberg Polish Theatre.  In 1890 she joined the Lemberg Yiddish Theatre and became their lead soprano in 1893.  In 1895 she came to America, and debuted as Dinah in Goldfadn's BAR KOKHBA at the Windsor Theatre. She became wildly popular, and performed through the 1929-30 season. She is considered to be one of the two great female voices of the Yiddish Theatre.

We continue to celebrate the Avrom Goldfadn [Abraham Goldfaden] Centenary and here again give the link to Louis Danto's recordings of Goldfaden songs from his album "Gems of the Jewish Operetta (Cadenza LRCD108). See Danto's Jewish Music Archives website. The one Goldfaden song from the opera Bar-Kochba (Yiddish Bar-Kokhbe), the seventh among the twenty in the album, is "Drey zikh milekhl" ('Little Mill, Turn'; English title: 'The Millstone'). Goldfaden wrote the music and the words to this song. The famous actress Regina Prager sang it as we see from a score cover below. Here are the lyrics, 1(in Yiddish); 2(Romanized); 3 (translated by Rabbi Irwin Witty from the booklet that accompanies Danto's CD). The lyrics below differ somewhat from those that Cantor Danto sings and he is here accompanied by an unidentified female singer. Irene Heskes gives an alternate translation of the song, and an additional verse not sung by Danto (The Music of Abraham Goldfaden, p. 15).

From the Judaica Sound Archive, we can also include here a 1917 version of "Dos milkhl"/"Dos milekhl" (entitled "Drey dikh milekhl", Jewish Sound Archives 503664-B) sung by Elizabeth Tuchman. We could find no additional Bar-Kokhba songs sung by Regina Prager, but, from the Judaica Sound Archive, give two other songs from Shulamis she sings in 1909: "Di shvue" (Jewish Sound Archives 504083-A) and "Fun di tsvaygn di fidelekh" (Jewish Sound Archives 504083-B)

Drey zikh milekhl Vi lang di zang iz yinger, Un der korn - moger, gringer, Vi lang di zang iz yinger, Kukt men zikh nit tsu. In feld ken zi farblaybn, Dos rod ken zi nit tseraybn. In feld ken zi farblaybn, Lozt men ir tsu ru. Vert nor der korn diker, Tut zikh der rod a ker, Er vert tseribn af shtiker, Men derkent im shoyn nit mer.. Drey zikh gut, drey zikh gut, Redele, milekhl! Tserayb gut dem korn –  tseteyl! Nishto shoyn keyn zangen – Tseribn der korn. Di ershte geshtalt hot er shoyn lang farlorn Unter der rod iz tseribn gevorn, Es iz shoyn gor vays – Un heyst mel.

דרײ זיך מילעכל װי לאַנג די זאַנג איז ייִנגער, און דער קאָרן – מאָגער, גרינגער, װי לאַנג די זאַנג איז ייִנגער, קוקט מען זיך ניט צו. אין פֿעלד קען זי פֿאַרבלײַבן, דאָס ראָד קען זי ניט צערײַבן. אין פֿעלד קען זי פֿאַרבלײַבן, לאָזט מען איר צו רו. װערט נאָר דער קאָרן דיקער, טוט זיך דער ראָד אַ קער, ער װערט צעריבן אױף שטיקער, מען דערקענט אים שױן ניט מער.. דרײ זיך גוט, דרײ זיך גוט, רעדעלע, מילעכל! צערײַב גוט דעם קאָרן – צעטײל! נישטאָ שױן קײן זאַנגען – צעריבן דער קאָרן. די ערשטע געשטאַלט האָט ער שוין לאַנג פֿאַרלאָרן אונטער דער ראָד איז צעריבן געװאָרן, עס איז שױן גאָר װײַס – און הײסט מעל.

The Millstone As long as the stalk is young, And the corn is thinner, lighter, As long as the stalk is young, One pays no attention to it. It remains in the field, The millstone grinds it not. It remains in the field, Left undisturbed. But once the corn thickens, The millstone turns to it, Grinds it into pieces, It is recognizable no more... Grind away, grind away well, Grinding stone, millstone, Grind well the corn, crush it. No longer recognizable are the stalks, The corn ground up. Its initial form long lost, Under the millstone ground up. It has already turned white – It is called flour.

korn in Yiddish is of course not maize but rye.

Regina Prager

(Click on picture to enlarge)

5)----------------------------------------------------
Date: 31 January 2008
From: ed.
Subject: A Kind of Yiddish Rip Van Winkle

The motif of Time is central in literature, as in life, and can be found in numberless works. In many modern novels (e.g. Faulkner's The Sound and the Fury) the past dramatically influences the present. In English Renaissance writing Time devours life, which is tragically brief. In Joyce's Ulysses a rich universal drama of human experience is staged in a single day. In sharp contrast to novels of remembering the past, mulling over it, often agonizing over it, we have the radical instance of Beckett's Waiting for Godot [to be touched upon in the next issue of TMR], one of whose two main characters, Estragon, forgets everything except what is said then and there. He "lives" in a continuous state of forgetfulness, striving at every turn to pass the time. In science fiction (e.g. H.G. Wells' The Time Machine) the distant future is fantasized. Utopian novels criticize contemporary society or visualize an ideal one.

A Time-centered plot pattern of a hero who magically sleeps a great many years and awakes in a world he fails to recognize and which does not recognize him may be found in the folklore of many cultures. These stories have cropped up in different parts of the world throughout the ages. Stith-Thompson's 6-volume Motif-Index of Folk Literature assigns Washington Irving's famous "Rip Van Winkle" story (published 1819) the location "Motif D1960.1" (on page 349 of volume 2). A list of forerunners and correlates of this Irving tale would be long and would include 1)"Peter Klaus the Goatherd" by J.C.C. Nachtigal; 2)"Karl Katz" by the Brothers Grimm. 3) "The Seven Sleepers of Ephesus" and many more. Of special interest to the Jewish reader is the well known Mishnaic story (Babylonian Talmud. Tractate Ta'anit. Page 23) of Honi the Circle-Maker, who, after a sleep of seventy years, unrecognized and friendless, begged to die.

In 1917 a Jewish doctor in the Russian army stationed in the Romanian town of Bakau (also spelled Baicoi) was visited by a sick 90-year old man who resembled Max Nordau and was a veteran of the Haskala of the 1880s and 1890s, of the years in which Hayyim Zelig Slonimski and Nahum Sokoloff edited the earliest Hebrew journal in Poland Ha-Tsefira.  The nonagenarian visitor asked about these men as though they were still the leading Haskala figures they once were.  Dr. Levin (1867-1939), a Hebrew and Yiddish journalist and writer, frequent contributor to Haynt in Warsaw, a physician famous for his leadership in the field of public health (especially in the efforts to treat tuberculosis), cello player, close friend and biographer of Y.-L. Perets, cultural activist, Hebrew-language patriot, defender of Yiddish, anti-assimilationist and a great observer of  people was at first interested in his amnesiac visitor -- until he began to sense the smell of death carried by his forlorn physical and social situation but mainly communicated by his arrested relationship with Time. The old man, once an active participant in the great Hebraist revolution, knows nothing of the current cultural scene. Dr. Levin was visited by a corpse.

"A Jew from the Next World" is not, as are the Rip Van Winkle and Honi the Circle-Maker stories imagined creations. The old man has not experienced a magical sleep -- but he has slept and continues to do so. Just as Rip had skipped the American Revolution, so had the old Bacau maskil missed the Russian Revolution. Just as Honi had given up his life because he went unrecognized by his fellow men -- "O chevruta, o mituta" ('Either companionship or death'), the old man has been thoroughly abandoned by society. There is great pathos in his need for his visits to the cultured, literary physician Dr. Gershon Levin who not only prescribes an iodine rubdown but listens to him and anwers his questions about  his old companions Gabriel Yudl Likhtnfeld (Perets' father-in-law [died 1887] and the maskilic author of Ha-daat ve-ha-Khayim [2nd ed. 1885], Reuven Brodes. There is humor in the old maskil's gossipy recollections of the presumably apikorsish Brodes.

6)----------------------------------------------------
Date: 31 January 2008
From: ed.
Subject: „אַ איד פֿון יענער װעלט"

גרשון לעװין, אין װעלט־קריג (פֿאַרלאַג „יהודיה", װאַרשאַ, 1923. קאַפּיטל XXXIX)

ס'איז געװען אַ תּמוז טאָג, אין דרױסן האָט געגאָסן אַ מבול.

עטלעכע װאָכן נאָכאַנאַנד זענען געװען גרױסע היצן, װאָס האָבן אַלץ אױסגעטרוקנט, ס'האָט זיך אױפֿגעהױבן אַ שטױב, װאָס איז פֿאַרקראָכן אומעטום אַפֿילו אין דעם מאַרך פֿון די בײנער, מען האָט געקאָנט קױם אָפּאָטעמען.

דער שלאַקסרעגן האָט אַלעמען פּשוט מחיה געװען, פֿונעם קלענסטן גרעזעלע ביזן קרױן פֿון דער באַשעפֿעניש – דעם מענטש אין אַ רוסישן מונדער.

איך בין געזעסן אין מײַן צימער אין נעגליזשע גאַנץ ברײט. פֿאַר מיר אױפֿן טיש איז געשטאַנען אַ בלעכענער סאַמאָװאַר װאָס מײַן דענשטשיק, אַ שוסטער פֿון סימבירסק, האָט אים געמאַכט אַלײן בכבֿודו ובעצמו.

איך האָב געלעזן אַן אינטערעסאַנט בוך און האָב געזופּט אײן גלאָז טײ נאָך דער אַנדערער װי אַן אמתער פֿאָניע. איך האָב מיך געשפּירט זײער פֿיליסטעריש, בפֿרט, אַז איך בין געװען איבערגעצײַגט, אַז אין אַזאַ רעגן װעט מיר קײנער נישט שטערן נישט מיט קײן טעלעפֿאָנאָגראַם און נישט מיט קײן „פּריקאַז".

פּלוצלינג אָבער האָט זיך געעפֿנט די טיר און ס'איז אַרײַנגעקאומען אַ זײער אַלטער גרײַזגראָער איד, פֿון װעלכן ס'האָט גערונען װי פֿון אַ נאַסער שװאָם.

דער אַלטיטשקער האָט געהאַט כּמעט אַ טױט פּנים און דער קאָפּ איז געװען אַזױ אײנלעך צו מאַקס נאָרדױס קאָפּ, אַז איך האָב מיך אינסטינקטיװ געטאָן אַ שטעל אױף און אים פֿאַרװוּנדערט אָנגעקוקט.

„איך הײס ב." האָט דער אַלטיטשקער אַרױסגעזאָגט נישט קלאָר, ער האָט קײן אײנציקן צאָן נישט געהאַט אין מונד.

– „אָבער אמת, אַז איך בין ענלעך צו מאַקס נאָרדױ? האַ? בײַ די װערטער האָט ער אױסגעצױגן פֿון דער בוזעם־קעשענע אַ שטיקל צײַטונג, פֿון װעלכן ער האָט אַרױסגענומען אַ פֿאָטאָגראַפֿיע און האָט זי מיר געװיזן.

אױף דער פֿאָטאָגראַפֿיע האָב איך דערזען אַ גרופּע מענטשן, און אין דער מיט נחום סאָקאָלאָף, נעבן װעלכן ס'איז געשטאַנען דער אַלטיטשקער, װאָס איז אַזױ ענלעך צו מאַקס נאָרדױ.

– פֿאַר עטלעכע יאָר – האָט מיר דער אַלטעטשקער דערקלערט – איז דאָ געװען בײַ אונדז אין באַקעו סאָקאָלאָף און מיר ציוניסטן האָבן זיך מיט אים פֿאָטאָגראַפֿירט.

איך האָב אים געבעטן זיצן.

אַזױ װי ער איז געװען דורכגענעצט דורך און דורך פֿונעם רעגן, האָב איך אים פֿאָרגעלעגט אױסצוטאָן דעם ראָק. דער אַלטעטשקער האָט אַפֿילו נישט געװאָלט, איך האָב פֿון אים דאָך דעם ראָק אַראָפּגעצױגן און אַװעקגעגעבן דעם דענשטשיק אַ ביסל אױסצוטריקענען.

דער איד איז געבליבן אין אַן אומרײן צעריסן העמד...

איך האָב אים אָנגעגאָסן אַ גלאָז טײ, װעלכע ער האָט אָנגעהױבן צו זיפּן מיט גרױס חשק.

– דאָס הײסט טײ, דאָס הײסט טײ – האָט ער עטלעכע מאָל איבערגעחזרט.

– איך האָב פֿון אײַך אַ סך געהערט – האָט דער אַלטעטשקער געזאָגט נאָך אַ קלײנער װײַלע – און כ'האָב געװאָלט מיט אײַך זיך באַקענען... ס'איז מיר אָבער שװער צו גײן... איך װױן גענוג װײַט...הײַנט אָבער האָב איך מיר געטראַכט יעבור עלי מה, איך מוז גײן, בפֿרט, אַז ס'שטעכט מיר לא עליכם שױן עטלעכע טעג אין אַ זײַט...און איך װיל, אַז איר זאָלט מיך באַטראַכטן... האָט מיך פּונקט געטראָפֿן אַ מבול.

ער האָט זיך צעלאַכט װי אַ קלײן קינד.

– פֿון װאַנען זענט איר? – האָט ער מיך געפֿרעגט.

– פֿון װאַרשע – האָב איך געענטפֿערט.

– אַזױ! פֿון װאַרשע! װאָס זשע מאַכט דאָרט עפּעס חײַם זעליגל סלאָנימסקי, חז"ס מײן איך, דער פֿון דער „צפֿירה", װאָס? ער װײס שױן, װאָס פֿאַר אַ שבת מען באַדאַרף האַלטן, אַז מען פֿאָרט אױפֿן ים? װאָס? שױן געשטאָרבן? ברוך דין אמת. געװען אַפֿילו נישט קײן יונגער מאַן. אָבער טאַקע שױן געשטאָרבן, אַ שאָד! זײער שײן געשריבן לשון-קודש... אַחוץ דעם איז ער דאָך געװען אַ גרױסער מהנדס... איך פֿלעג מיך מיט אים צו טרעפֿן אין װין... איך בין אױך אַ גרױסער בעל־לשון. פֿון װעלװל זבאַרזשער האָט איר געהערט? ער לעבט שױן אױך נישט. ער פֿלעגט שדענדיק בײַ מיר אײַנצושטײן, װען ער איז געקומען קײן באַקעו, בײַ מיר אין דער הײם האָט ער געשריבן זײַן בוך „רומניה", איר האָט עס נישט געלעזן? אַ גרױסער שאָד, אַ שײנע פּאָעזיע.

דער אַלטער האָט אָנגעהױבן צו סקאַנדירן אױסװײניק עטלעכע פֿערזן און דאָס טױטע פּנים איז געװאָרן אַ ביסל לעבעדיקער.

– פּרץ סמאָלענסקי שרײַבט נאָך עפּעס? – האָט ער מיר אַ פֿרעג געטאָן נאָך אַ קלײנער װײַלע. – איר האָט אַװַדא געלעזן דעם „התועה". אַ שײנע זאַך. אמת? װאָס? איך קען די גאַנצע חברה, מיר האָבן זיך אָפֿט טרעפֿן אין װין... מיר האָבן דאָרטן געלעבט אַ גוטן טאָג... פֿרײלעכע בחורים... װאָס פֿאַר אַ װױלער יונג איז , למשל, ראובן ברודס... מיט אים פֿלעג איך מיך צו טרעפֿן אין בוקאַרעסט...אױ איז דאָס אַן אַפּיקורס! פֿאַר אַ שטיקל גענזינס װאָלט ער אַװעקגעגעבן כ'װײס נישט װאָס אַפֿילו דעם לױן פֿון יענער װעלט.

– אפֿשר װײסט איר װוּ איז ער אַצינד?

– שױן געשטאָרבן אַ יאָר זעכצן צוריק.

– װאָס זאָגט איר? ער לעבט שױן אױך נישט? נאָך אַ יונגער מאַן געװען, װי אַלט האָט ער געקאָנט זײַן? אַ יאָר עטלעכע און זעכציק אין גאַנצן... די גאַנצע אַלטע גװאַרדיע איז שױן, װײַזט אױס, אױסגעשטאָרבן און קײן נײַע זעט מען נאָך נישט, װאָס זשע װעט זײַן מיט לשון־קודש?

װען איך האָב אים באַרויִקט, אַז מיר האָבן אַצינד אױך גרױסע העברײיִשע שריפֿטשטעלער און האָב אים אױסגערעכנט עטלעכע באַקאַנטע נעמען האָט ער מיר אָנגעקוקט פֿאַרװוּנדערט.

– בײַ אונדז האָט מען פֿון זײ גאָרנישט געהערט – האָט ער מיר געזאָגט.

– װאָס הערט זיך עפּעס מיט ייִדן אין רוסלאַנד? האָט ער זיך אַ פֿרעג געטאָן – װאָס? מען מאַכט נאָך פּאָגראָמען?

– מיר האָבן דאָך אַצינד אין רוסלאַנד גלײַכבאַרעכטיקונג – האָב איך אים געענטפֿערט.– נאָך דער רוסישער רעװאָלוציע האָט די אידען פֿראַגע אײגנטלעך אױפֿגעהערט אין רוסלאַנד צו עקזיסטירן.

– נאָך דער רעװאָלוציע? יאָ, יאָ, איך האָב עפּעס געהערט דערפֿון. מילא, אדרבא, ס'איז שױן צײַט, אַז משיח זאָל קומען.

ער האָט זיך װידער צעלאַכט, װי אַ קלײן קינד.

– אפֿשר װעט איר מיך אױסהערן? – האָט ער צו מיר געװענדעט. ס'שטעכט מיר אין אַ זײַט.

איך האָב אים צוליב געטאָן און האָב אים באַטראַכט. איך האָב אים געראַטן אױסצושמירן די רעכטע זײַט מיט יאָדינע.

– װער װעט מיך אױסשמירן? האָט ער געזאָגט פֿאַרלעגען װי צו זיך אַלײן.

– איר האָט דען נישט עמיצן אין דער הײם?

– איך האָב קײנעם נישט – האָט ער געענטפֿערט און האָט זיך שרעקלעך צעװײנט – איך בין אַן אַלטער מאַן, אַ בן־תּשעים און בין עלענד װי אַ שטײן. מײַן װײַב לעבט שױן נישט... אַ כּשרע אידענע געװען... קינדער האָבן מיר נישט געהאַט, באַקאַנטע לעבן שױן נישט... איך קען קײנעם נישט... קײנער קען מיך נישט... חדשים־װײַז זיץ איך אין דער הײם און גײ אין גאַס נישט אַרױס...

ער האָט זיך אױסגעװײנט מיטן אַרבל די טױטע אױגן און האָט זיך געקליבן אַװעקצוגײן.

דער רעגן האָט שױן געהאַט אױפֿגעהערט און דער דענשטשיק האָט אַרײַנגעברענגט דעם ראָק, אַן אױסגעדרײטן און כּמעט אַ טרוקענעם.

– אַ שײנעם דאַנק אײַך הער דאָקטאָר – האָט ער געזאָגט און האָט מיר די האַנט געדריקט – איך װעל נאָך צון אײַך קומען.

ער האָט װאָרט געהאַלטן און פֿלעגט מיך טאַקע אָפֿט צו באַזוכן.

פֿון אָנהױב האָט ער מיך אינטערעסירט, װי אַ זעלטענער טיפּ פֿון אַן אַלטן משכּיל, װאָס מען זעט שױן גאָרנישט אַצינד, אָבער שפּעטער האָב איך פֿאַר אים פּשוט מורא געקריגן, און װען ער איז אַרײַנגעקומען איז מיר פּשוט קאַלט געװאָרן. ס'פֿלעגן מיט אים מיטצוקומען סאַמע טױטע, סאַמע אָנגעלאָפֿענע זאַכן. קײן שום לעבעדיקער מענטש, קײן שום לעבעדיקע זאַך. דער אַלטיטשקער לעבט נאָך מיט זײַנע זכרונות פֿון די 80-70 יאָרן פֿונעם פֿאַרגאַנגענעם יאָרהונדערט און דערפֿון װאָס ס'איז פֿאָרגעקומען די לעצטע 40-30 יאָר האָט ער נישט קײן שום באַגריף.

די אײנציקע צװײ לעבעדיקע ליטעראַטן, װעלכע ער האָט געדענקט, איז געװען סאָקאָלאָװ און נאָרדױ.

װען איך האָב מיך מיט אים פֿאַרן אַװעקפֿאָרן פֿון באַקעו געזעגנט איז ער געװאָרן זײער טרױעריק. ער האָט מיר געדריקט די האַנט און האָט זי פּשוט נישט געװאָלט אַרױסלאָזן.

– אַ שאָד, װאָס איר פֿאָרט אַװעק – האָט ער געזאָגט – עפּעס אַן אײגענער מענטש... איך װעל װײַטער נישט האָבן װוּהין אַרײַן צו קומען אױף אַ שמועס און אױף אַ גלעזל טײ... װען איר װעט איה"ש אַהײם קומען, זאָלט איר מיר למען השם גריסן נחום סאָקאָלאָװן און גבריאל-יודל ליכטנפֿעלד... אַ װױל ייִדל און אַ שײנער בעל־לשון.*

הערות

* ג.ל. שרײַבט׃ ליכטנפֿעלד איז געשטאָרבן אין יאָר 1887.

__________________

Endnotes

גבריאל-יודל ליכטנפֿעלד
Gabriel Judah Lichtenfield (1811-1887)
mathematician, Y.-L. Perets' father-in-law from first marriage

דענשטשיק
officer's servant

„התועה"
התועה בדרכי החיים story of an orphan, an autobiography
Novel by Smolenskin, A Wanderer on the Path of Life (Ha-toe be-darkhe ha-khayim)

װעלװל זבאַרזשער
Velvl Zbarzher = Benjamin Wolf Ehrenkrantz (1826?- 1883)

חײַם זעליגל סלאָנימסקי
Khayim-Zelig Slonimski (1810-1904), halachic authority

חז"ס
חײַם זעליגל סלאָנימסקי
יעבור עלי מה "No matter what happens to me"

מאַקס נאָרדױ
Max Nordau, born Simon Maximillian Suedfeld (1849-1923), Zionist thinker, essayist
http://members.screenz.com/bennypostcards/nordau.jpg

נחום סאָקאָלאָף
Nahum Sokoloff (1860-1936), Hebrew writer and journalist, Zionist leader
http://members.screenz.com/bennypostcards/sokolov.jpg

פּריקאַז
Russian> military order/command

פּרץ סמאָלענסקין
Perets Smolenskin (1840-1885), Hebrew novelist

ראובן ברודס
Reuven Brodes = Asher Ben Yosef, author of HaDat ve-HaKhayim, Lemberg, 2 vols. 1885

„רומניה"
composition by Zbarzher attacking anti-Semitism, published in Vienna by Smolenskin

7)-----------------------------------------------------
Date: 31 January 2008
From: Ben-Zion Ronen
Subject: Hebrew translation of Levin chapter

יהודי מהעולם הבא

זה היה באחד מימי תמוז, בחוץ היה מבול.

קודם לכן במשך מספר שבועות רצופים היה חם מאד, הכל ייבש, העלה אבק שחדר לכל מקום, אפילו למוח העצמות ובקושי אפשר היה לנשום.

הגשם הרצוף פשוט החייה את כולם, מפיסת עשב הקטנה ביותר עד למלך הייצורים – האיש במדים רוסיים.

ישבתי פרקדן בחדרי בלבוש תחתון, לפני על השולחן עמד מיחם מפח, שהמשרת שלי, סנדלר מסימבירסק, בנה בכבודו ובעצמו.

קראתי ספר מעניין ולגמתי כוס תה אחת אחר השנייה, כמו פֿאָניע [שם הומוריסטי לרוסי] אמיתי. הרגשתי משוחרר מאד, בפרט שהייתי משוכנע, שבגשם כזה אף אחד לא יפריע לי, לא עם מברקים ולא עם צו. פתאום נפתחה הדלת ונכנס יהודי אפרורי זקן מאד, שממנו ניגרו מים כמו מספוג רטוב.

לזקן היו כמעט פני מת וראשו דמה מאד לראשו של מאכס נורדאו, כך שאינסטיקטיבית נעצרתי והסתכלתי בו בפליאה.

– "שמי ב." אמר הזקן באופן בלתי ברור, לא היתה בפיו אפילו שן אחת.

– "האמנם אני דומה למאכס נורדאו? הא?" תוך דיבורו הוציא מכיס החזה תמונה והראה לי. בתמונה ראיתי קבוצת אנשים, ובמרכזה נחום סוקולוב, שעמד ליד הזקן, הדומה מאד למאכס נורדאו.

– לפני מספר שנים – נזכר הזקן, היה פה איתנו סוקולוב בבאקעו, ואנו הציונים הצטלמנו איתו.

ביקשתי ממנו לשבת. 

כמו שהוא היה רטוב כולו מן הגשם, הצעתי לו לפשוט את המעיל. הזקן לא רצה, ואולם אני הסרתי והפכתי את המעיל ונתתי למשרת לייבשו קצת.

היהודי נשאר לבוש כתונת מלוכלכת וקרועה...

מזגתי לו כוס תה, אותה שתה בשקיקה.

– זה נקרא תה, זה נקרא תה – חזר ואמר הזקן מספר פעמים.

– שמעתי עליך רבות אמר הזקן לאחר שהייה קצרה – ורציתי להכירך... אולם קשה לי ללכת... אני גר מספיק רחוק... אולם היום חשבתי, יהיה אשר יהיה, אני חייב ללכת, בפרט, דוקר לי לא עליכם בצד כבר מספר ימים... ואני רוצה שתבדוק אותי... המבול בדיוק תפס אותי.

 הוא צחק לעצמו כמו ילד קטן.

– מאין אתה? שאל אותי.

– מווארשא עניתי.

– ככה! מווארשא! מה עושה שם חיים זעליגל סלונימסקי, חז"ס חושב אני, זה מ"הצפירה",מה? הוא יודע כבר, איך לשמור שבת, כאשר נוסעים בים? מה? כבר מת? ברוך דיין אמת. הספיק אפילו להיות איש צעיר? אך באמת כבר נפטר, חבל! כתב יפה מאד בלשון קודש... חוץ מזה היה מהנדס גדול... הייתי נפגש איתו בוינה... גם אני בעל־לשון גדול. האם שמעת על וועלוול זבארזשער? גם הוא כבר אינו בין החיים. הוא נהג תמיד להיות אצלי כאשר בא לבאקעו. אצלי בבית הוא כתב את סיפרו "רומניה", הא, לא קראת את הספר? חבל מאד, סיפרות יפה.

הזקן התחיל לדקלם בעל-פה חרוזים, והפנים המתות קיבלו קצת חיות.

פרץ סמולנסקי כותב עדיין? – שאל אותי לאחר הפסקה קלה, אתה בודאי קראת את ה"תועה" ,דבר יפה. אמת? מה? הוא גם כן כבר אינו בחיים. חבל מאד. אני מכיר את כל החברה, נהגנו להיפגש לעתים קרובות בווינה. חיינו שם טוב... בחורים שמחים...

כמה צעיר ונבון הוא, למשל, ראובן ברודס, איתו נהגתי להיפגש בבוקרשט... אוי הוא אפיקורס, עבור חתיכת בשר אווז הוא מוכן לתת, אינני יודע מה, אפילו את שכרו  בעולם הבא.

– אולי יודע אתה היכן הוא כעת?

– כבר נפטר לפני שש-עשרה שנים.

– מה אתה אומר? הוא גם כן כבר לא חי? גם היה איש צעיר,בן כמה הוא יכול היה להיות? ששים וכמה שנים בסך הכל... כל הגוורדיה הישנה כבר, כנראה, נפטרה ואין רואים שום חדש עדיין, מה יהיה עם לשון קודש?

כאשר הרגעתי אותו שיש לנו עכשיו סופרים גדולים בעברית והזכרתי מספר שמות מוכרים, הוא הסתכל עלי בהשתאות.

– אצלנו לא שמענו מהם כלום-הוא אמר.

– מה שומעים מיהודים ברוסיה? – הוא שאל – מה? עושים עדיין פוגרומים?

– יש לנו עתה ברוסיה שוויון עניתי לו – אחר המהפכה, פסקה שאלת היהודים להתקיים ברוסיה.

– אחרי המהפכה? כן, כן ,שמעתי משהו בעניין. מילא, אדרבא, זה כבר זמן שהמשיח יבוא.

הוא שוב צחק כמו ילד קטן.

– אולי תשמע אותי? – הוא כך ביקש, דוקר לי בצד.

עשיתי לו טובה ובדקתי אותו. יעצתי לו למרוח ביוד את צד ימין.

– מי ימרח אותי? הוא אמר כמהרהר לעצמו.

– אין לך מישהו בבית?

– אין לי אף אחד – הוא ענה ובכה מרות – אני איש זקן, בן תשעים ובודד כמו אבן. אשתי כבר לא חיה...יהודיה כשרה הייתה...ילדים לא היו לנו, מכרים כבר לא בחיים... אינני מכיר אף אחד... אף אחד לא מכיר אותי... חודשים רבים אני יושב בביתי, אינני יוצא לרחוב.

הוא ניגב את עיניו המתות עם שרוולו והתכונן ללכת.

הגשם כבר פסק והמשרת הביא פנימה את המעיל... כמעט יבש.

– תודה רבה לך אדון דוקטור – הוא אמר ולחץ את ידי – אני עוד אבוא אליך.

הוא שמר על מילתו ונהג אמנם לבקרני לעיתים קרובות.

הוא עניין אותי מההתחלה כטיפוס בלתי מצוי של משכיל זקן, שאינו רואה כלל את ההווה, אולם מאוחר יותר חשתי מורא ממנו, וכאשר נכנס נעשה לי פשוט קר. יחד איתו בא מוות, מחשבות מעולם אחר. לא הייתה בו כל שמחת אנוש, שום דבר מרונן. הזקן חי עם זיכרונותיו לפני 70 עד 80 שנה, מהמאה הקודמת ולכן לא היה לו כל מושג על מה שארע ב-30 עד 40 השנים האחרונות.

 שני הסופרים היחידים שהוא זכר היו סוקולוב ונורדאו.

 כאשר נסעתי מבאקעו נפרדנו, הוא נעשה מאד עצוב, לחץ את ידי ופשוט לא רצה לעוזבה.

 – חבל ,שאתה נוסע מכאן – הוא אמר – אדם הגון...לא יהיה לי יותר להיכן לבוא לשיחה ולכוס תה...כשתגיע אם ירצה השם לביתך, תמסור למען השם דרישת שלום לנחום סוקולוב ולגבריאל-יודל ליכטנפלד...יהודי הגון ובעל לשון [יודע לדבר].

[תורגם מיידית מאת בן-ציון רונן(

8)-------------------------------------------------
Date: 31 January 2008
From: ed.
Subject: Tel-Aviv University & Leivick House Conference: the Ashkenazim on 27-28/2/08

You are cordially invited to a conference on “the Ashkenazim”.

9)-----------------------------------
Date: 31 January 2008
From: ed.
Subject: How to subscribe to Yidishe heftn

To read more and subscribe, go to: www.bernardlazare.org.

------------------------------------------------------------------------------

End of The Mendele Review Issue 12.003

Editor, Leonard Prager

Subscribers to Mendele (see below) automatically receive The Mendele Review.

Send "to subscribe" or change-of-status messages to: listproc@lists.yale.edu

        a. For a temporary stop: set mendele mail postpone
b. To resume delivery: set mendele mail ack
        c. To subscribe: sub mendele first_name last_name
        d. To unsubscribe kholile: unsub mendele

**** Getting back issues ****

The Mendele Review archives can be reached at: http://yiddish.haifa.ac.il/tmr/tmr.htm

Yiddish Theatre Forum archives can be reached at: http://yiddish.haifa.ac.il/tmr/ytf/ytf.htm

Mendele on the web: http://shakti.trincoll.edu/~mendele/index.utf-8.htm

***