_The Mendele Review_: Yiddish Literature and Language (A Companion to _MENDELE_) ______________________________________________________ Contents of Vol. 02.006 20 February 1998 1) "Opgegebn broyt" by Tsvi Kanar [fifth installment, pp. 62-77] 1)----------------------------------------------------- Date: 20 February 1998 From: Leonard Prager Subject: "Opgegebn broyt" by Tsvi Kanar [fifth installment, pp. 62-77] opgegebn broyt (hemshekh) 62 (hemshekh)/ nokh etlekhe teg zenen mir azoy gelegn un gefilt vi di letste koykhes farlozn undz. di neshome glitsht zikh pavolye aroys fun dem bidnem guf un vos erger -- oder efsher gor beser -- az di fantazyes zenen mit a mol farshvundn. nisht mer gekholemt, nisht fantazirt vegn a shtikl broyt, a zup, a bisl frayhayt. dos alts iz itst gevorn azoy vayt. in onheyb hot men nokh moyre gehat tsu vern a polner muzlman, oder a mentshn-freser. mit a mol iz alts gevorn alts eyns. ale moyres oyf der velt, der eybiker pakhed fun a katsetnik iz vi durkh a kishef mit a mol farshvundn, s'hot zikh oysgedakht, az s'iz dir grod gut: der guf darf shoyn itst gornisht mer. er ligt zikh azoy ruik oyfn shtroy un di neshome flit zikh arum in der stodole in der heykh, untern balkn, un kukt zikh glaykhgiltik arop tsu dir, oyfn peyger... un efsher bin ikh shoyn toyt? -- hot zikh mir gemisht ergets in kop. es iz biklal nisht azoy shlekht! un efsher est men shoyn mayn leber? ikh hob prubirt zikh ontsutapn baym boykh, ober kh'hob beshum-oyfn nisht gekent. oykh dos iz mir mer nisht geven keyn groyser khilek. vos gist zikh mit a mol epes tsu mir in moyl arayn? un ver halt mikh in eyn patshn in ponem arayn? yo, dos iz benyek, er patsht mikh azoy shtark. tsi iz er arop fun zinen? "Yankev! Yankev!" -- her ikh im rufn, vi fun der vaytns, un er gist mir a biter vaser in moyl arayn. "vos iz, benyek, vos iz geshen?" -- freg ikh im. 63/ "oy, Yankev, yenkele, du lebst! kh'hob gemeynt, az du bist shoyn oykh a fartiker." "neyn, benyekl, kh'bin nokh nisht keyn fartiker! zest dokh, az kh'leb! kh'hob nor prubirt tsu khapn a kuk, vi azoy s'zet dortn oys, oyf yener velt, efsher ven du volt|st mikh nisht tsurikgerufn fun mitn veg, nisht geflyasket in der morde arayn, az di neshome iz mir shier nisht oysgegangen, un nisht arayngegosn in mir dayn letste bisl kave, to ver veyst, tsi kh'volt shoyn atsind nisht geven dort, oyf yener velt." "e-e-e, narishkaytn! yene velt, -- du gleybst nokh in azelkhe bobe-mayses?" -- hot benyek fun mir gekhoyzekt, vi an alter geniter apikoyres: "ot hostu di kupe farshtunkene toyte. ze vos far a yene-velt s'iz do!" "kh'veyz nisht, benyek, ober s'iz nisht azoy shreklekh dortn vi men meynt. atsind iz mir a sakh shreklekher: kh'bin shoyn vider hungerik!" "oyb azoy, yenkele," hot benyek ongehoybn mikh tsu farvayln, tsiterndik az kh'zol kholile vider nisht prubirn tsu makhn a shpatsir ahin, oyf yener velt, "oyb azoy: to efsher hostu an apetit oyf a frish leberl? oder a miltsele? un efsher gor a pupikl? ober leyder nisht keyn gebrotns, nor a roy pupikl fun a mentshele, a katsetnikl. vos hostu liber, mayn tayer yenkele? a frantseyzish pupikl, tsi a yidish pupikl, un efsher gor a rusish leberl? ot ligt do bay dayne fis aza peygerl shoyn dem tsveytn tog, nokh genug frish, s'iz ober shver tsu derkenen, vos er iz, zey hobn ale dem zelbn partsef..." plutsling a gefayferay: "ufsteyn. ufshteyn! raus tsum apel! shnel! shnel! tsum apel!" Yankev, du herst? es heybt alts on tsurik tsu funktsyonirn, 64/ tsurik normal tsu vern. zest, men yogt shoyn undz vider tsum apel, vi in yene gute tsaytn..." di vakhmener zenen arayn in der farshtunkener stodole mit tikhlekh farbundene oyf di penemer, teyl hobn getrogn gazmaskes un hobn undz geyogt aroys tsum apel. ober zeyer veynik hobn zikh nokh oyfgehoybn. di greste teyl iz geblibn lign nisht kenendik zikh rirn fun ort. di vakhmener hobn zey tsugeshosn. dos tsveyte mol zint mir geyen in toytnmarsh hobn mir bakumen a zup un grod an emese bone-zup. dos hot poshet mekhaye-meysem geven un arayngegebn a shtik lebn (zint demolt iz nishto far mir epes besers, vi a bone-zup, oder a bobele-zup, vi me hot es a mol gerufn in der heym. meg ikh haynt tsu tog esn di beste maykholem vos zenen faran ouf der velt, keyn mol ober vel ikh nisht esn mit aza hanoe un tayve, vi ikh es a bobele-zup. genoy vi ikh volt haynt avekgegebn, kh'veys nisht vos, far a bisl zise sup, vos mir hobn a mol bakumen oyfn "verk tse" in skarzhisk, nor gey veys, vi azoy m'shtelt tsuzamen aza yekum-porkn-zup.(1) der lager komendant hot zikh tsurik bavizn oyf zayn mototsikl un undz gehaltn in eyn tseyln, genoy vi a pastekhl in a mayse-bikhl, far kinder, vos tseylt zayne shefelekh nokh a groyser mageyfe. dos mol ober hot er keynem mer nisht gestrashet. mir zeynen shoyn geven oysgestrashet... er hot gut gevust, az a zup, a payke broyt kon helfn, ober strashen? itst hot zikh der gantser horizont geendert, zint dem onheyb fun toytnmarsh. nisht nor di natur iz gevorn an andere, nor beiker di heftlingen. atsind hot men beshum-oyfn mer nisht gekent derkenen ver s'iz ver. ale hobn gehat 65/ dos zelbe fartriknt skeletish ponem mit tsvey groyse lekher untern shtern, vu s'hobn aroysgeglotst tsvey groyse faryosemte oygn. oykh di vakhmemer zenen mer nisht geven di zelbe. mayn ungarishn vakhman hob ikh mer nisht gezen. lebn mir iz itst oysgevaksn a frish gebakener blonder vakhman fun a yor zekhtsn-zibetsn, mit a kinderish-ibergeshrokn ponem. s'hot zikh gedakht, az er hot mer moyre far undz vi mir far im. di gantse tsayt hot er nervez gehaltn di biks greyt tsum shisn. der veg iz geven baleygt mit soldatn, alte layt, froyen un kinder, tanken, pantser-vogns un stam oytos, oykh poyerishe furn ayngeshpant in ferd un in mentshn. alts iz gelofn in a behole, vi farsamte mayz fun a sreyfe. in dem gantsn toyevoye zenen oyf di kreytsvegn geshtanen feld-politsey un gevizn dem veg. dem veg tsum mayrev. hayzer zenen geshtanen farlozte. in mitn derin, mamesh in mitn esn, alts shteyn gelozt, zikh oyfgehoybn un gemakht a vayivrekh. alts shteyt nokh oyf di tishn, di tirn zenen tsepralt, dos likht brent nokh, nisht bavizn afile oystsuleshn. oy, vi kon men zikh araynkhapn in aza hoyz, in aza malkhes, zikh dos harts tsu derkhapn! ober der yunger blonder vakhman shteyt greyt vi der malekhamoves un kon nokh in yedn oygnblik a shos gebn, afile nisht-vilndik. er iz nokh geferlekher vi a profesyoneler shiser, vos shist oysgerekhnt, ven un vu er vil. dos iz zikher zayn ersht shtikl arbet in der milkhome, hob ikh mir getrakht un men muz zeyer oyfpasn oyf aza nisht genitn rotser(2), nisht makhn kholile keyn iberike bavegung. un efsher, ven di nakht vet tsufaln, s'vet vern finster, vet 66/ zikh makhn a gelegnheyt? ober ven s'iz gevorn finster, geyen mir gor in mitn feld. mit a mol, a tsetumlenish, mir gefinen zikh in a groysn hoyf mit beheymes, ferd, khazeyrem. di luft iz ful mit reykhes fun lebn, reykhes fun mist, leyne, gnoyufke, es shmekt avek! oser mir, tsi in ganeydn shmekt beser. ot shtey ikh plutsling, kh'veys aleyn nisht vi azoy, far a groyser khazeyrem-korete mit vareme tsehakte kartofl. di pare shlogt mir in ponem arayn un kh'ver farshikert funem reyekh-nikhuekh. ikh trakht nisht keyn sakh un gib mikh a vorf oyf der korete mit mayn gantse layb-un-lebn un shtup in zikh arayn fule hoyfns mit vareme kartofl. in onheyb kukn farvundert di ongefresene khazeyrem oyf dem oysgehungertn gast mit zeyere khitre khazeyrishe eygelekh. bald ober tseritshen zey zikh oyf ale koyles, azoy khazeyrish, vi zey voltn moyre gehat, az s'vet far zey gornisht mer iberblaybn. atsind ersht farshtey ikh, hob ikh zikh getrakht, far vos di toyre hot azoy shtreng farbotn tsu esn khazer. s'iz avade derfar, kedey kholile aleyn nisht tsu vern keyn khazer. azelke ongefresene khazeyrem! vifl zey hobn, iz far zey veynik! vos geyt zey on a milkhome, a hunger oyf der velt, der iker, az zey hobn khazeyrish tsu fresn. azoy az a khazer blaybt a khazer... a zets ibern kop fun a poyerisher vidle hakt op mayne khazeyrishe filosofyes un kh'ver tsurik nikhter. itst yog ikh zikh mit frishe koykhes nokhn transport, vos hot zikh shoyn gehat dervaytert fun mir. di tsore iz ober geven, az nokh aza min oysergeveyntlekhn khazeyrishn ovntbroyt vert mir mit a mol der boykh oyfgeshvoln vi a pas un s'khapt mikh on geferlekhe veytikn. "a 67/ simen, az der guf lebt nokh," treyst mikh benyek. "moykhl toyves!" shray ikh fartsveyflt. "ikh kon ober mer nisht geyn!" benyek khapt mikh on, kh'zol nisht umfaln un musert mikh: "du muzst geyn! itst muzstu geyn!" ikh halt zikh in eyn kortshen fun di veytikn, az kh'kon azh dem otem nisht khapn un loz zikh arop oyf der erd, mitshlepndik mit zikh benyekn. er iz gerekht, benyek. ikh muz geyn! ikh muz geyn! atsind muz ikh lebn! -- shrayt epes a kol in mir: itst, ven di luft redt verter, ot-ot iz nokh alemen, nokh der milkhome! mayn boykh vert mir ober tsezetst fun veytik un ikh kortshe zikh nokh mer tsusamen oyf der faykhter erd. "Yankev, yenkele -- bet zikh benyek -- shtey oyf! m'vet dikh nokh dershisn!" -- un er brekht oys in a geveyn. dos iz benyek, mayn lager-khaver, er kon nokh veynen, shoyn lang azoyns nisht gezen. in katset veynen? lakhn, dos yo, ober veynen? benyek halt in tsien mikh bay der hant, ober umzist. "gey avek! -- shray ikh tsu im -- gey, loz mikh lign! efsher vet men mikh nisht bamerkn, es iz dokh finster." er ober vil mikh beshum-oyfn nisht iberlozn. er prubirt mit di letste koykhes mikh oyftsuheybn, ober er iz tsu shvakh. plutsling fil ikh, vi emetser nemt mikh on fun der tsvryter zayt un shtelt mikh oyf di fis. beyde shlepn mikh atsind, benyek fun eyn zayt un der fremder fun der tsveyter zayt. mir geyen, un efsher zenen mir gor gefloygn, barg-aroyf un barg-arop un vider barg-aroyf. arum iz khoyshekh mitsraim. ikh her nor dos shvere sopen fun mayne tsvey reters. 68/ benemones, s'iz zey nishto vos mekane tsu zayn, nisht bloyz vos zey muzn shlepn di eygene kranke katsetishe fis, shlepn zey nokh itst mit zikh aza peyger vi mikh. ober ver iz der fremder? a malekh efsher? vi azoy kumen do aher malokhem. az oser, tsi tayvlonem voltn zikh dervegn do aher tsu kumen! azoy vi zey firn mikh vi a khosn unter der khupe, rayb ikh mir dervayle dem oyfgeshvolenem boykh un nokh a lengerer tsayt vert mir beser. der boykh vert mir tsurik ayngeshrumpn, vi bay a normaln oysgehungertn katsetnik. ikh veys nokh alts nisht ver der fremder iz, -- a yid, a frantsoyz, tsi a rus? ober vos iz den der khilek? a katsetnik iz er zikher! di zelbe nakht hot men gerut etlekhe sho oyf a zaytik vegl. in mitn shlof, -- a gvald, a geshreyeray -- vos hot pasirt? yo, der zelber guter malekh mayner, vos hot mir opgeratevet s'lebn, hot zikh geleygt tsu noent tsum veg, a tank iz adurkhgeforn un im opgeshnitn beyde fis. a shos funem vakhman hot im oysgeleyzt fun zayne leydn. tsu morgns fri, dem 8tn may 1945, ven mir hobn oyfgemakht di oygn, hobn mir gezen, az mir gefinen zikh hinter a shtetl tsvishn gedikhte bavelderte grine berg. "akh, vi herlikh es ist hir!" -- hot eyner fun di es-es-vakhmener romantish oysgerufn. "nu ya, vir zind in sudetn-dayt|shland," -- hot a tsveyter, an oyfgeleygter, geentfert. bald hobn zikh bavizn tsvey tsivile eltere mener un energish farhandlt mitn untersharfirer. s'hot zikh aroysgevizn, az eyner fun zey iz der birger-mayster fun shtetl. er vil undz, di modne bashefenishn, beshum-oyfn nisht hobn 69/ bay zikh vi gest. er farlangt, az mir zoln vos gikher farlozn dos ort un geyn vayter. s'hot oysgezen vi er tsitert in gantsn far azelkhe nisht-geveyntlekhe, umgebetene gest. dos ershte mol vos me hot gor far undz moyre! di aliirte armeyen kenen in yedn oygnblik onkumen un mir zenen far zey bashtimt nisht keyn gute eydes... lang hot men farhandlt un opgemakht, az mir blaybn nor etlekhe sho biz tsu a nayem bafel. dervayle hobn mir ongehoybn fest zikh tsu bazetsn oyfn faykhtn frimorgndikn groz, badekt mit bliendike mayove blumen. di zun hot zikh pamelekh oyfgehoybn fun hinter di bavelderte berg un hot undz bagrist mit a zunikn gutmorgn, vi zi volt undz gevolt onzogn a gute psure, vos far a groyser tog es dervart undz haynt... mir hobn ober di remozem fun der zun nisht farshtanen; farkert, mir hobn gor far ir getsitert. mir hobn shoyn genug gehat derfarung un gevust, az nisht tomid ven di zun shaynt, iz sheyn oyf der velt... bay di greste aktsyes, selektsyes, ekzekutsyes, flegt zikh di zun tomid bavayzn, un vi oyf tsu lehakhes shaynen vi keyn mol gornisht. anshtot zikh tsu bahaltn, tsu bagrobn s'ponem far kharpe, far bushe, untertsugeyn leoylem voed, oyf eybik. mir hobn shoyn fun lang gevust, az di zun shaynt mer nisht far undz. zi shaynt far undzer grestn soyne. di zun iz gevorn a natsikhe! nisht eyn mol, ven ikh fleg aroyfkukn ysu der zun, hob ikh in ir gezen a haknkreyts. yeder eyner fun undz iz itst geven arayngeton in zayne eygene tsores, -- ver in loyzn zikh un ver in goysesn, in opsheydn zikh funem bidnem katsetnishn lebn. a sakh fun undz 70/ zenen do geblibn lign oyf eybik, do tsvishn di mayove shmekendike blumen. in mitn der avoyde, kh'meyn: in mitn loyzn zikh, a nisht geveyntlekhe bavegung -- me geyt, me kumt mit gantse oytsres: torbes broyt, kartofl un shor-yerokes. di vakhmener makhn zikh nisht-kukn, oder zeen zey take nisht? zey hobn mit zikh tsu ton, soyden zikh, redn, diskutirn, vi nisht-geveyntlek. mir, katsetnikes, geyen zey mit a mol on vi der farayoriker shney. ikh shar mikh tsu tsum aza eynem, vos iz ersht tsurikgekumen mit a torbe ongepakte metsies un bet bay im a shtikl broyt. der katsetnik heybt oyf mir oyf tsvey katsetnishe oygn, vi ikh volt gor fun im farlangt dos telerl fun himl un zogt tsu mir in a heymishn yidish: "veyst khotsh, az bist a meshugener? vos, broyt zol ikh dir gebn? far vos? bist den krank? kh'ze az du konst zikh nokh nishkoshe rirn. to gey shoyn, parazit vos du bist, tsu al di shvartse yor aleyn aynshteln s'lebn, vi ikh hob geton. ot do nisht vayt iz a dorf. az vest hobn mazl. me vet dikh nisht avekleygn, kenstu epes organizirn." ikh kuk zikh arum, zukh a shutef in veg arayn. oy, vu iz benyek? kh'kon im beshum-oyfn nisht gefinen. minastam iz er oykh avek "organizirn." ikh kuk oyfn ershtn bestn shokhn, vos zitst lebn mir, oysgeton odem naket un loyzt zikh. zayn langer oysgedarter guf iz bavaksn fun kop biz di fis mit gedikhte gekrayzlte hor, vi bay a ber. er iz azoy arayngeton in der avoyde, vi di gantse velt volt nor bashtanen in knakn layz. 71/ "geen vir aukh?" -- hob ikh gevandn in daytsh tsum fremdn bavaksenem, -- man kan vas organiziren." "far vos nit?" -- entfert mir der bavaksener in a modnem yidish: vi lang lebn, darfn esn, knakn layz un esn!" un azoy, in tsveyen, hobn mir zikh forzikhtik aroysgelozt in veg arayn. dos ershte mol zint yorn, geshtelt undzere ershte trit on a vakhman iber zikh, -- der langer bavaksener katsetnik mit koym a por tserisene katsetnishe hoyzn oyf zayn layb un ikh, der kleyner katsetnik, vos hot nisht beser oysgezen, ober nisht geven bavaksn. "ikh misha, ruski tshelovyek! -- hot der bavaksener mit a mol tsu mir oysgeshtrekt a frayndlekhe hant -- un du?" -- hot er gefregt. "o, ikh heys Yankev," -- hob ikh mikh forgeshtelt, iberrasht fun der umgerrikhter heflekhkayt un zikh farneygt vi a mol in der heym. "zeyer on-ge-nem!" -- hot der bavaksener geentfert un zikh tif far mir farneygt, vi far a porets. "kharasho! -- hot er a tsufridener vayter gezogt -- ikh misha, du Yankev! du polyak yid, ikh ruski halb yid! mama yid, papa goy." "a-h-h-h," -- hob ikh oysgerufn, -- "mama yid, papa goy!?" -- un mir hobn zikh hartsik tselakht oyfn kol, az di berg arum hobn azh mitgelakht, tsurikentferndik undz mit zeyer baskol. zet oys, az dem bestn royshem hobn mir nisht gemakht, vayl vi nor mir zenen arayngekumen inem ershtn bestn dorfishn hoyz arayn, iz di baleboste, derzeendik undz, bald avekgefaln in khaloshes. mir hobn zi, farshteyt zikh, 72/ gelozt lign oysgetsoygn oyf dr'erd. mir hobn nisht gehat keyn tsayt tsu azelkhe narishkaytn. in onheyb hobn mir in dem hoyz keyn groyse metsies nisht gefunen. dokh hobn mir in der letster minut bamerkt an oytser shteyn unter a shank. dos iz geven a groyser sloyik mit ayngemakhts, vos nor in meshiekhs tsaytn veln mir efsher esn aza git ayngemakhts. "davay! -- hot misha entuziastish oysgerufn, -- davay marmalad!" eyder vos ven, iz der sloyik geven leydik un der mogn ful, ober eyder vos ven iz der mogn tsurik leydik gevorn. der bavaksener misha hot gelakht fun mir, ober nisht oyf lang, vayl bald hot er oykh alts tsurikgegebn. zet oys, az ven s'iz biter oyf der velt, ken oykh der mogn nisht fartrogn azelkhe zise metsies. baym aroysgang hobn mir gehert di baleboste vos iz nokh alts gelegn oysgetsoygn oyf dr'erd: "zi zint dokh nikht di ruski?" "neyn, neyn, nikht ruski! ruski morgen komen!" -- hot misha zi getreyst. di shkheynem arum in dorf hobn shoyn gevust vegn di tsvey fremde arayndringers, vayl dos tsveyte hoyz iz shoyn geven farriglt oyf shlos un keyt un farlodnt. inem dritn hoyz iz geven dos zelbe, ober durkh a shpare hobn mir bamerkt vi a yunge poyerte kukt aroys tsu undz azoy ibergeshrokn, az mir hobn azh bakumen khutspe un ongehoybn tsu klapn in der tir: "makhn auf! makhn auf! -- hot mayn bavaksener kolege gerufn, -- vir hunger! vir hunger!" nokh etlekhe minut vartn hot di yunge poyerte pavolye oyfgemakht di tir un mit a tsiterendiker shtim uns bagrist: "gris got." 73/ "gris got, gris got," -- hot misha in aylenish tsurikgeentfert un zikh arayngeshtupt in tsimer arayn -- "esen! esen! nikht ruski!" -- hot er gerufn un arumgelofn vi a farsamter iber der shtub zukhndik epes tsu nemen in moyl arayn. di yunge poyerte iz tsugegangen tsu a shenkl, aroysgenumen a halb breytl un avekgeleygt oyfn tisn. "nemen zi plats, mayne heren," hot zi shoyn drayst gezogt. ober der bavaksener hot a khap gegebn dos broyt, un ven ikh khap im nisht on bay der hant, volt er alts geven aleyn arayngestupt. di yunge poyerte hot oyf undz gekukt, azoy vi zi volt dos ershte mol in lebn gezen mentshn esn broyt. zi iz vider tsugegangen tsum shenk un arousgenumen a groysn top mit milkh un opgeshept far yedn eynem a tepl milkh. "moloko!!! -- hot misha a farvunderter oysgerufn. un mir hobn oysgetrunken mit eyn tsi, yeder eyner a tepele mit milkh. "oy", hot misha gehaltn in eyn rimen di milkh: "milkh gut! milkh gut! barishnya, davay syuda!" (fraylin, gib aher), un di yunge poyerte hot farshtanen. zi hot far undz nokh a mol ongeshept tsu tepelekh milkh, biz s'iz ir mer gornisht ibergeblibn inem top. mit a mol hot misha oysgebrokhn in a hilkhik gelekhter. "ha, ha, ha, -- hot er modne gelakht -- zest?! zest dortn! dortn!" un gevizn mitn finger in tsveytn tsimer arayn oyf a groysn shpigl ayngeremt in a groyser shank. "dos bin ikh?" -- hot er zikh gevundert, nisht gleybndik zayne eygene oygn -- ikh? misha medvyed? (misha der ber?), oy, ze nor! ze nor!" -- un er iz tsugelofn tsum 74/ shpigl, rufndik vi a kind: "dos -- ikh!? i-i-i-kh?! un dos du! zest?! dos du! du!!!" ven kh'hob zikh derzen inem shpigl hob ikh oykh aroysgelozt a modne histerish gelekhter. beyde zenen mir geshtanen farn groysn shpigl, der langer halb-naketer bavaksener misha un ikh, der kleyner Yankev, un gehaltn in eyn lakhn fun zikh, az di trern zenen azh gerunen. dos ershte mol nokh dray yor in lager, vos ikh hob zikh ongekukt in a shpigl. biz der bavaksener misha hot a zets gegebn mit zayn fardarter foyst inem shpigl arayn, vos iz zikh tsefaln oyf shtik shtiklekh un mir zenen farshvundn gevorn. itst hot yeder eyner mit zikh gefirt dem grestn oytser vos a katsetnik ken nor farmogn: -- broyt, shtiklekh broyt, tsuzamengeshnort bay di poyertes in dorf. vuhin geyt men? vuhin geyt a farlozter katsetnik? farshteyt zikh, tsurik in katset arayn, dos mol tsurik tsum transport, -- dortn iz nokh alts tsum zikherstn. do, oyf der frayheyt kloymersht, kon men undz in yeder rege dervishn un dershisn. yeder lebedik bashefenish, vos geyt nor oyf tsvey un hot beytsem in di hoyzn, iz do balebos iber undzer lebn. undzer groys mazl iz vos azelkhe bashefenishn, kh'meyn di daytshe mener, lign ale ayngeleygt oyf di frontn, tsi gor in gefangenshaft un der gantser shetekh iz "daytshenreyn", yedn fals, fun daytshe mener. bloyz fun der vaytns zeen mir oyfn vegn forn, vi geharget tsu vern, reshtlekh daytshe soldatn. alts tsilt in eyn rikhtung mit aza shnelkayt, vi der tayvl volt zey nokhgeyogt. di soldatn trogn vayse arembender, un oyf di oytos flakern vayse fener, oder vayse shmates, vos zeen oys vi fener. 75/ "epes geshet do" -- hob ikh zikh ongerufn. "yo, epes geshet!" -- hot mayn bavaksener 'kamerad' nokhgezogt. mir hobn nokh rekht nisht gehat bavizn zikh gut umtsukukn, vi mir hobn mit a mol derzen a kleyn ibergeshrokn sheygetsl loyfn durkh di felder funem shtetl glaykh in dorf arayn, haltndik in eyn rufn: "di rusen zind da! di rusen zind da!" "herst? -- zogt misha tsu mir -- nashi! (undzere) zenen do! nasha krasnaya armia!!! (undzer royte armey) -- un khapt mikh arum mit di lange bavaksene hent un kusht mikh, tantst un kusht mikh, -- ponyemayesh?! farshteyst? bruder mayner, farshteyst?! mir zenen fray! bafrayt!!! svobodni!!! svobodni!!!" -- hot er ongehoybn rufn oyf ale koyles, fokhndik mit di hent in der heykh. "svo-bo-dni!!! fray!!!" -- hob ikh oykh ongehoybn rufn un hob oysgebrokhn in a fartriknt geveyn fun a katsetnik, on trern ... mir gibn zikh di hent vi tsvey kleyne kinder un heybn on tsu loyfn mit undzere letste koykhes in shtetl arayn. etlekhe sho shpeter nokh mayn bafrayung bin ikh shoyn geshlofn in dem sheynem meydls orems. un azoy vi ikh halt nokh in eyn shlofn kon ikh dervayle dertseyln, vi kh'hob shoyn frier tsugezogt, vegn dem sof fun ir foter, nokh dem vi mir veysn shoyn, vos es hot pasirt mit ir muter. ven mir hobn zikh arayngerisn inem hoyz fun meydl, hobn mir dortn getrofn a man mit a froy lign in bet. bald iz der man, ir foter, gefloygn durkhn fenster fun fertn shtok. di fir armeyers hobn im poshet ongekhapt bay di hent un fis un im aroysgevorfn, vi men varft aroys a kheyfets vos iz 76/ mer nisht neytik. der man hot biklal nisht reagirt, azoy vi er volt gor gevart oyf dem. nor a trukener zets hot zikh gehert, vi a zak mit kartofl volt aropgefaln un nisht keyn mentsh. di froy zayne iz azoy iberrasht gevorn fun dem umdervartn akt, az zi hot afile keyn pips nisht aroysgelozt fun ir moyl. bloyz ire tsvey groyse sheyne oygn hobn zikh nokh mer tseefnt. zi iz poshet fartoybt gevorn, vi men fartoybt a beheyme mit a hamer ibern kop eyder men koylet zi. alts iz tsugegangen mit aza shtilkayt un pretsizkayt, vi yeder eyner volt gekent zayn role fun foroys. afile vanya, vi oykh di andere armeyers, hobn dos mol keyn vort, keyn klole nisht aroysgebrakht oyf zeyere lipn. on a vort hot di froy oyfgehoybn ir roz zaydn nakhthemd un tseshpreyt di fis ... ersht demolt hot zi ibergerisn di shtilkeyt un gesheptshet, betndik zikh: "makhen zi ales vas zi ferlangen, mayne hern, aber bite, shenken zi mir das leben, shenken zi mir das leben ..." ikh bin gevorn azoy iberrasht fun dem maymed, az s'hot zikh mir oysgedakht, vi epes a heylike tseremonye kumt do for in a fartsaytishn templ. gants shtil, vi kh'volt moyre gehat tsu tseshtern di shtilkayt, hob ikh ongehoybn tsu redn tsu der froy, vi oyfn oyer: "haben zi keyn angst, keyn angst." ikh hob groys rakhmones bakumen oyf der froy un zi gevolt treystn. oyf ire geshnitste lipn hot zikh bavizn a laykhter shmeykhl fun dankshaft, vi zi volt take gevolt gleybn, az azoy vet zayn. ober andersh hot zikh di zakh opgeshpilt ... ven ikh hob oyfgemakht mayne oygn iz in droysn geven fuler tog. di zun hot shtralndik arayngeshaynt durkhn fentster. dos meydl iz ober mer nisht geven, oykh vanya iz mer nisht 77/ geven, nor der oyfgerisener kerper fun dem meydls muter iz gelegen oyfn bet in tsveytn tsimer. ven kh'bin aroys fun hoyz hob ikh bamerkt dem foter lign oysgetsoygn oyf dr'erd, vi er volt ruik geshlofn. a kupe mit flign iz geven farzamlt oyf zayn ponem. ikh hob avekgedreyt dem kop un bin gegangen vayter. di frimorgndike zun fun dem 9tn may 1945 hot mild gevaremt mayn oysgedartn guf. geyendik hob ikh zikh yeder minut umgekukt hinter zikh, nisht gleybndik di fantastishe virklekhkayt, az ikh bin fray. vider a mol un vider a mol hob ikh mikh oysgedreyt, festtsushteln tsi keyn vakhman geyt nisht hinter mir, un trots mayne kranke geshvolene fis hob ikh ongehoybn tsu loyfn vos a mol shneler un shneler mit an ibernatirlekhn koyekh, tsu loyfn in der frayheyt, in a bafrayter velt ... heores (1) yekum porkn: "(tavo pedut) petikhat kol akhat mishtey hatefilot haaramiot sheomrim beshabat akharey kriat hatora lishlom kol haoskim batora velishlom hakahal." (Even-Shoshan, _Milon khadash_) (2) rotser 'smark' [English 'snot; brat'] ze daytshish _Rotz_ + -er; batseykhnt fun Stutshkov als "vulgarer oysdruk" ---------------------------------------------------------------------- End of _The Mendele Review_ 02.006 Leonard Prager, editor Send articles to: lprager@research.haifa.ac.il The editor of _TMR_ can also be reached via _Mendele_'s homepage: http://www2.trincoll.edu/~mendele Subscribers to _Mendele_ (see below) automatically receive _The Mendele Review_. Send "to subscribe" or change-of-status messages to: listproc@lists.yale.edu a. For a temporary stop: set mendele mail postpone b. To resume delivery: set mendele mail ack c. To subscribe: sub mendele first_name last_name d. To unsubscribe kholile: unsub mendele ****Getting back issues**** _The Mendele Review_ archives can be reached at: http://www2.trincoll.edu/~mendele/tmrarc.htm