_The Mendele Review_: Yiddish Literature and Language (A Companion to _MENDELE_) ______________________________________________________ Contents of Vol. 02.004 6 February 1998 1) "Opgegebn broyt" fun Tsvi Kanar [third installment, pp. 34-47] 1)---------------------------------------------------- Date: 6 February 1998 From: Leonard Prager Subject: "Opgegebn broyt" fun Tsvi Kanar [third installment, pp. 34-47] opgegebn broyt (hemshekh) 34 (hemshekh)/ berosh fun transport iz gegangen der untersharfirer, velkher iz geven fartreter funem lager-komendant. hinter im der hoyptkapo, a polyak fun pomern, velkhn di natsis hobn ayngeshpart, vayl er hot nisht gevolt mitarbetn mit zey un afile nisht gevolt onnemen di dayt|she natsyonalitet, khot|sh fun zayn foters tsad hod er geshtamt fun dayt|shn. mit a farrisenem poylishn patriotishe shtolts hot er getrogn dem roytn drayek oyf zayn linker zayt brust -- dem tseykhn fun a politishn heftling. er iz gekumen mit undz, poylishe yidn, fun bukhenvald vi hoyptkapo un iz geven der memune iber undz. m'hot undz gehat ongezogt farn aroysforn: "di kapos, vos forn mit aykh mit, muzn zikh onshtendik oyffirn un aykh keyn shlekhts nisht ton, aykh nisht shlogn, vayl oyb nisht vet undzer hant zey dergreykhn afile fun der vaytns." dos hobn do onfirers funem lager bukhenvald, ale kimat dayt|she politishe heftlingen, undz ongezogt farn aroysforn in di zaltsgrubn (vi s'hot zikh shpeter 35/ aroysgevizn hobn zey ale gehert tsum bukhenvalder geheyme untergrunt). lebn dem poylishn hoyptkapo iz gegangen zhak, der hoyptkapo fun di frantsoyzn, un retsitirt dos lidl. oykh zhak iz gezesn kimat far di zelbe khatoem vos undzer poylisher hoyptkapo. oykh er hot geshtamt fun gemishte elzaser eltern, hot shtudirt in dayt|she universitetn, ober er iz oykh geven tetik inem frantseyzishn vidershtand, genoy vi zayne mitarestantn. di andere kapos zenen ale geven frantsoyzn, khuts tsvey dayt|she kapos, vos hobn getrogn tsugeneyt tsu zeyere heftling-numer grine drayekn, a simen: kriminele arestantn. oykh zey zenen gekumen mit undz fun bukhenvald un hobn zikh dervayle legabe undz gut oyfgefirt. ikh hob zikh geshtupt fun fornt. azoy vi der lager-komendant hot ongezogt az di vos veln nisht kenen geyn, vet men dershisn, hob ikh gezogt tsu benyekn, maynem a khaver fun lager, a yingl in mayn elter, mit vemen kh'bin geshlofn oyf der zelber prit|she: "benyek, kum fun fornt, vayl fun hintn vet men shisn! tsveytns, undzer hoyptkapo geyt fun fornt un s'iz beser tsu zayn noent tsum im." der hoyptkapo flegt tomid oyf undz beyde a bisl beser kukn un undz rufn: "dzietshi" (kinder) iber hoypt zint benyek hot im gegebn a goldenem dimentring. di mayse iz geven azoy: eyn mol, tsurikgeyendik fun der arbet in lager arayn, hot zikh benyek baklogt far mir mit zayn pyeshtshendiker shtim, vi a mames a zindl, azoy vi ikh volt gor geven zayn mame: "Yankev, kh'ken nisht geyn!" "to leyg dikh avek!" -- hob ikh im geentfert kalt, vi a gazlen. benyek hot oyf mir a kuk gegebn mit aza min nebekhdiker mine, az kh'hob 36/ gemeynt az bald brekht er oys in a geveyn, vi bay zayn mamen in der heym. azoy umbaholfn iz er geven! kh'hob mir getrakht, vi azoy iz es meglekh, az er hot oysgehaltn biz itst? kimat dray yor in lager! benyek hot geredt bloyz poylish. far mir, far dem yingl fun kleynem shtetl, hot dos oysgezen zeyer oysterlish, nisht normal. vos heyst? a yid un ken nisht keyn mame-loshn? biz er hot mir nisht gevizn, az er iz gemalet, hob ikh im nisht gevolt gleybn, az er iz a yid. derfar hot er ober geredt frantseyzish, oder s'hot zikh mir oysgedakht, az er redt, vayl mit di frantsoyzn flegt er zikh tomid farshtendikn in zeyer shprakh. di frantsoyzn flegn im derfar lib hobn un rufn: "polone, polone ki parl franse... (der polyak vos redt frantseyzish). "rozumyesh? farshteyst? -- hot mir benyek a mol in zayn klingendikn sheynem krokever poylish a shtoltser gezogt -- bay undz in der heym hobn ale kinder gelernt po frantsusku"... er hot geshtamt fun a raykher krokever asimilirter familye un ven er iz nor geven a kleyn kind flegt im zayn mame, zayn yidishe mame, baym aynshlefn, tsuzingen di heylike kolendes, azoy farpoylisht zenen zey in der heym geven. dokh flegn zey tsvey-dray mol in yor geyn in der shul arayn, in dem bakantn krokever progresivn templ, rosheshone un yonkiper. ober oykh nitl flegn di eltern praven spetsiel far di kinder, mit a yolke [nitl-boym] kmoy shekosev un keynem gornisht shuldik geblibn. "halt dikh nisht azoy groys, pan benyek" -- hob ikh im a mol tsurik arayngezogt mit a nisht klenern shtolts -- "oykh ikh hob geshvyent|shet, gepravet bozhe-narodzenye, nisht 37/ mit keyn yolke, kholile, vayl der tate volt mikh derharget, ober kh'bin arumgelofn mit a ponem farshmirt mit sazhe, vi purim, mit mayne goyishe khaveyrem, gedreyt a gvyazde un gezungen 't|shei-krulovye' ('di dray kenign)." un kh'hob bald benyekn oyfgezungen dos gantse zmires. di goyem in shtetl flegn hanoe hobn un undz gebn gantse groshns. un kh'hob zey nokh tsugehulyevet a krakovyak beys bolek, mayn goyisher khaver, flegt mir tsushpiln oyf zayn moyl-harmoshke, flegn mir shoyn bakumen tsu gantse finfer groshns. dokh hob ikh eyn mol arayngekhapt a gezuntn kope in hintn arayn fun a fanatishn goy, az kh'hob azh derzen di shtern far di oygn. "zhidzhe zdeim t|shapke!" -- zhidek, nem arunter s'hitl! hot er tsu mir gezogt. "ven du zingst undzere heylike kalendes muzstu aropnemen s'hitl fun dayn zhidovske kop!" "a kholere, a krenk vel ikh dir s'hitl aropnemem!" -- hob ikh im geentfert in a reynem yidish, er zol kholile nisht farshteyn, vayl er volt mikh nokh gekent tsemeymesn -- "ikh bin a yid un tor dos hitl nisht aropnemen! farshteyst? khamer-kop vos du bist!" un kh'hob em gevizn di tsung makhndik derbay a vayivrekh.... dokh, vos far a simkhe iz geven in shtetl, ven ikh fleg nokhmakhn vi azoy der galekh, der probosht|sh [farvalter fun der kirkh -- TK] hot zikh a mol baklogt farn tatn, ven er hot bay im gemont gelt farn nayem blekhenem dakh, vos der tate hot tsugeshtelt farn kosht|shol. "panye kanar - hot der galekh geklogt mit zayn 38/ farkhripeter shtim fun fil zoyfn -- panye kanar, kholerne tsaytn, shlekhte tsaytn! keyn levayes, keyn khasenes, sof velt! kh'zog aykh, s'iz ende velt!"... "proshen kshyendza, nokh a kelishek?" -- hot der tate tsum viflstn mol genumen in hand dos fleshl branfn, voz iz geshtanen oyfn tish. "bite, bite, hot der gaystlekher geentfert nisht aroplozndik oyf keyn rege zayne farvaserte khitre oygn funem fleshl -- ober ir trinkt mit?" "natirlekh trink ikh mit. dos vos ir hot lib, ektselents, hob ikh nisht faynt" -- hot der tate geentfert un me hot gehoybn nokh a koyse. "nazdrovye" "ober nisht gezorgt, panye kanar, nokh di khagoes zenen tomid do frishe levayes, men frest zikh iber mit der feter shvinye un s'zenen do, got tsu danken, levayes. dan kumt der marts, ven di sukhotnikes geyen a gang... un shoyn iz vider vesne, der friling. vi nor di ershte flaterlekh bavayzn zikh oyf di felder, kumen dokh bald tsu loyfn tsu mir di yunge farlibte porlekh... un mir, panye kanar, zenen dokh nokh oykh nisht azoy alt? heee.." -- un er git dem tatn derbay a voyl-yungerishn shtup in der zayt. "un du, kleyner kanarek, -- hot der begilufndiker provosht|sh mit a mol zikh gevondn tsu mir, vos kh'bin geshtanen in a zayt un im di gantse tsayt observirt -- vos kukstu azoy khitre oyf mir mit dayne shvartse ganeyvishe eygelekh? vos, derkenst mir nisht? ikh bin dokh der provosht|sh fun skalbmyezh fun der grester parafye inem gantsn pint|shovski. finf un draysik vyoskes (derfer) gehern tsu mir, tsu mayn kosht|shol! farshteyst vos dos heyst? pas oyf ober, az du zolst mikh nisht, got bahit, 39/ fartoyshn mitn rov ayern, vayl demolt vet dayn tate nisht zayn zeyer gliklekh. hee... kenst ober laykht untersheydn tsvishn undz. der rov ayerer trogt a lange bord mit peyes un trinkt heyse tey mit tsitrin. der provosht|sh ober hot nisht keyn bord mit peyes un trinkt gern vudke, tsum libstn a finfunnaytsiker. nu, zog, vos iz beser? ha, ha, ha..." ven ikh hob gevizn, vi azoy der pan provosht|sh heybt zikh oyf fun tish un probirt tsu shteln di ershte trit nokh azoy fil glezerlekh, flegn ale arum mir patshn mit di hent. ven ikh fleg shoyn haltn baym nokhmakhn undzer rov fun shtetl, vi er zupt di heyse tey mit tsitrin fun dem untertetsl azoy hoykh, az der gantser mark hert vi der rov trinkt tey, un kedey nisht tsu farshvendn stam tsayt bloyz oyf oylem-haze, khapt er nokh arayn in der zelber tsayt a blat gemore mit toysfes. oder ven ikh hob nokhgemakht, vi azoy er shoklt zikh bay shimenesre un vi bay yidn platst s'geduld biz der rov rukt zikh sof, sof shoyn oys un makht dem breytn "oyse sholem bimroymov," demolt iz shoyn a halber mark mit di yidn geshtanen arum mir un zikh gehaltn bay di baykher fun lakhn. un vi azoy tsilke, di eynhore-opshprekherin, vemen mir kinder hobn gerufn "tsilke makhsheyfe," vayl zi flegt tomid heybn dem spodik un oysshpayen dray mol "tfu, tfu, tfu," hot zikh a mol geyogt nokh a geshokhtn hindl, -- "vilt ir zen?," hob ikh oysgerufn vi an ekhter batkhn un hob gefilt vi kh'hob shoyn dos gantse krentsl ment|shn in mayne hent. "yo,yo, mir viln zen!" -- hobn ale oysgerufn un ikh hob far zey forgeshtelt, vi azoy di alte tsilke hot zikh a mol geyogt nokh a geshokhtn hindl ibern gantsn mark un hot derbay gemakht gvaldn: "khapts di keyle! khapts 40/ di keyle! dos iz nisht keyn hin, dos iz a hon! a mamzer, an oysvurf!"... zi hot a mol gekoyft a kleyn oysgedart hindl oyf shabes, vos hot nebekh koym gezhipet, un nokhn shekhtn, ven der shoykhet hot es avekgevorfn, hot dos hindl gor ongehoybn tsu lebn un iz antlofn in mitn mark arayn. "yenkele! yenkele! -- hob ikh gehert rufn fun ale zaytn -- vayz nor vi azoy Khayem-Sore|s leyent shabes in der toyre? un vi azoy der zeyde shtupt zikh tsum bretl? un vi azoy di bobe Khaye|le leyent di tsenerene?" plutsling -- yener brokh! di bobe Khaye|le iz do! di ekhte bobe Khaye|le! zi khapt mir on bay der hant un shlept mir aroys b|kharposeynu funem gantsn krentsl, rufndik tsu di ment|shn arum: "payatsn, leytsem vos ir zent! vos vilt ir hobn funem oremen, nebekh, kind-lebn? vos iz haynt -- purim, simkhes-toyre? vos iz di gedule oyf aykh? meshiekh iz gekumem? s'beysamigdesh hot men tsurik oyfgeboyt? shemen megt ir zich in ayer vaytn haldzn arayn!" un tsu mir: "du kleyner shmendrik vos du bist! vos far a kharpes makhstu mir on? anshtot tsu zitsn in kheyder, shpilstu gor triater, dreyst a vyatrak mit di shkotsem, zingst kalendes, oy, a veytik tsu mir! vos vet fun dikh vern? vos vet fun dir aroysvaksn?" "bobe, s'iz dokh haynt nitl! me geyt nisht in kheyder arayn." "nitl-shmitl oyf mayn kop, nish|koshe, bist shoyn keyn eynhore a polner goy! vest shoyn bald kenen makhn pogromen oyf yidn." "bobe, vos redstu? yakh a goy?" -- un ikh hob oysgebrokhn in a biter geveyn. "nu, genug geveynt! vest shoyn veynen oyf dayn khasene 41/ mirtseshem. itst vish op di trern. na, gib aher di noz! shnayts gut arayn! azoy nokh a mol! azoy iz beser. tsiter nisht, hob nisht keyn moyre, kh'vel gornisht zogn dem zeydn. kum, ikh hob nokh in der heym eyer-kikhelekh fun shabes, mit maline-sok, vost du host azoy shtark lib. ober vart a minut. vart -- hot di bobe mit a mol zikh opgeshtelt -- vayz mir take vi azoy der zeyde davnt baym omed! do, do, in forderhayzl, keyner zol kholile nisht zen. oy, makhst dokh im in gantsn nokh, vey iz tsu mir, kh'hob dokh gornisht gezen, az s'feln im take tsvey tseyn fun fornt!" -- un di bobe hot zikh tselakht. ober purim derkegn flegn mayne goyishe khaveyrem mit mir arumloyfn farshtelt mit bord un peyes un tsuzamennemen gelt bay di yidn, haklal, meshiekhs tsaytn fun mayne kinder-yorn!... itst ober geyen mir dem toytnmarsh. neyn, mir zenen nokh a bisl frier, oyfn veg fun di zaltsgrubn in lager arayn, vu benyek baklogt zikh, az er kon nisht geyn. "epes shtekht mikh in shukh." "s'shtekht dikh in shukh? minastam a t|shvok." ven mir zenen aroy oyf der prit|she hobn mir keyn t|shvok in shukh nisht gezen, ober epes sharfs hot dokh aroysgeshtekt. mir hobn oyfgerisn di zoyl un far undzere oygn hot zikh antplekt a ring mit a groysn shteyn, vos hot modne geloykhtn. "dos muz zayn a brilyant!" -- hob ikh mayse meyvn oysgerufn. a goldener ring mit a brilyant, andersh kon es nisht zayn, vayl keyner vet dokh nisht glat azoy araynlegn a ring in shukh arayn. minastam hot a raykhe yidishe mame in der letster minut bahaltn in ir zuns shukh dem goldenem ring mitn 42/ brilyant un im ongezogt... genoy vi mayn mame hot in der letster minut ayngeneyt in mayne hoyzn arayn tsvey finfhunderter zlotes un mir ongezogt mit trern in di oygn: "gedenk, yankele, tomer... efsher... az got vet veln..." zi hot mir arumgekhapt un zikh tseveynt... der zun fun der raykher mame iz, zet oys, umgekumen un di shikh zenen geblibn. "lomir nokh zen, -- hob ikh gezogt -- tsi s'iz gornisht do in andern shukh." "vos, bist meshuge gevorn?" -- hot mir benyek aroysgekhapt dem shukh fun der hant -- vos, geyst mir oykh tseraysn dem tsveytn shukh? er shtekht dokh mikh nisht!" oy, gvald! vos tut men mit a brilyantenem oytser? "benyek -- iz mir ayngefaln a genyaler gedank -- mir veln gebn dem brilyantenem ring dem hoyptkapo! er iz dokh a guter kapo; efsher vet er undz derfar gebn a payke broyt oder a zup un efsher gor beyde. meynst az s'iz nisht vert?" "vos far a mekhutn bistu tsum ring?" -- hot zikh benyek mit a mol gehoybn mit groyskayt fun a gvir legabe an oreman -- der ring iz gelegn in mayn shukh, nisht in daynem." nokhn oysteyln di shitere zup hob ikh bamerkt vi der hoyptkapo ruft tsu benyekn un iz im mekhabed mit oyskratsn dos fesl. kh'veys aleyn nisht, vi azoy kh'bin plutsling geshtanen noent, vi durkh a magnet tsugetsoygn tsum fesl. benyek iz gelegn mitn gantsn kerper inem fesl un gehaltn in eyn kratsn un lekn. bloys di fis zayne hot men aroysgezen. ven er hot mikh bamerkt, hot er avekgedreyt dem kop, vi kh'volt biklal far im nisht eksistirt. fun groys tsar bin ikh tsurik arayngelofn in barak arayn. ven benyek iz 43/ arayngekumen hot er gehat kimat a fule menashke mit aza gedikhter zup, az der lefl hot azh gekont shteyn. er iz aroyf oyf der prit|she un pamelekh, ruik, vi a gut dertsoygn kind gezupt di zup, az di oyern hobn shier nisht geplatst un dos khiyes iz shier nisht oysgegangen. "sadist, freser vos du bist!," hob ikh mir getrakht. ale arum hobn oyf im aroyfgekukt mit aza tayve, vi er volt take farmogt dem grestn oytser in der velt. un ir kent mir gleybn, az dos iz geven der grester oytser. kh'hob gemeynt, az er vet in an oygnblik bafaln vern fun di ment|shn mit di oysgehungerte oygn. benyek hot dos, zet oys, oykh gefilt un zikh bay tsaytns aroyfgetsoygn oyf der eybershter prit|she. "Yankev!," hob ikh mit a mol derhert zayn kol. mit a shprung fun a malpe bin ikh teykef gezesn lebn im mit mayn oysgeshtrektn blekhenem top. "dir kumt oykh a bisl zup -- hot er mayse guter khaver a zog geton un hot mir opgemostn mitn lefl in mayn top arayn un getseylt -- eyns, tsvey, dray, fir, finef, ze-ks, z-i-b-n, zibn hob ikh dokh gezogt vos?" -- un er hot zikh opgeshtelt, nisht visndik vos vayter tsu ton. nokh a rege vaklenish hot er vayter getseylt: "a-kht, nay-n, tsen!" un hot mir nokh tsugegosn a halbn lefl. "ot hostu un zol dir voyl bakumen!" in eyn oygnblik hob ikh arayngeputst di tsen mit a halbn lefl gedikhte zup un dernokh mitn finger un shpeter mit der tsung oysgelekt dem top azoy, az men hot im mer nisht gedarft vashn. ikh hob mayn top keyn mol nisht gevashn, azoy zoyber-reyn oysgelekt iz er tomid geven. bekitser, a dank dem ring mitn diment hot zikh 44/ ongehoybn mamesh a ganeydn far benyekn. yedn tog hot er gekratst dos fesl un tomid epes oysgekratst. dem ershtn tog hob ikh oykh gehat a shtikl kheylek in dem, ober tsu morgns, ven kh'hob oysgeshtrekt mayn top, hot er a zog geton: "vos iz? yedn tog? eygntlekh kumt dir gornisht! der ring iz dokh gelegn bay mir in shukh. tsveytns, az du bakumst epes fun dayn mayster, gistu den mir epes? eyn mol a shtikl tsibele, dos alts." leman-hoemes, benyek iz geven gerekht, vayl ven mayn dayt|sher mayster in di zaltsgrubn flegt mir a mol epes gebn, fleg ikh dokh dos aleyn in eyn shema-yisroel fartsukn, az keyn zeykher flegt derfun nisht blaybn. der mayster flegt demolt mit zayne groyse bloe oygn oyf mir kukn vi azoy ikh es, vi ikh volt do gepravet kishef un gehaltn in eyn tsushoklen mitn kop. ikh hob im tomid tsurikgegebn a libn shmeykhl anshtot tsu zogn: "danke-shen, her mayster." der mayster hot es farshtanen un hot tsurik ongenumen zayn ofitsyeln shtrengn ton: "vayter makhen! vayter makhen!" di mashinen hobn tsugeklapt tsum ritem un iber mayn kop, vu kh'bin gezesn bay a mashin oyf a hoykh kestl, vos der mayster hot spetsiel gehat far mir tsuzamengeklapt, -- "fihr der kleyner pohl" (polyak), vi er flegt mir rufn -- hot aropgeshrign a groyse oyfshrift "di reder rolen tsum zig." "alzo pohl -- hot der mayster bafoyln -- haynt muzstu hekhern di norme mit nokh hundert shtik, fershtanden?" "yavol, her mayster!" -- hob ikh ibergeshrign dem geroysh fun di mashinen, az er zol mikh hern. nisht tsulib moyre farn 45/ mayster hob ikh gehekhert di norme. neyn, undzer mayster iz geven an oysnam. er hot nisht bloyz keynem nisht ongerirt, nor afile keyn mol keynem nisht baleydikt. vi di andere maysters. ober shrayen hot er shoyn eyn mol geshrign. mir hobn farshtanen az dos shrayen zayns oyf undz iz nisht mer vi a dekmantl. un nokh hekher flegt er shrayen, ven andere maysters hobn zikh bavizn in undzer opteylung. ale arum zenen geven oyfgeregt oyf mir, far vos ikh probir hekhern di norme. "vos bistu meshuge gevorn?" -- hot zikh eyner tsu mir ongerufn -- "geyst shoyn vider hekhern di norme?" vayl oyb ikh vel dos ton, muzn ale dos zelbe ton. "ven der kleyner pohl kan das shafen" -- flegt der mayster zogn -- "dan kent ir dos aukh shafen, fardamt nokh eyn mol!" it|she, a ferd-soykher fun mayn gegnt, vos hot mir shpeter, vi kh'hob shoyn dertseylt, oyfn toytnmarsh aroysgeratevet koym a lebedikn fun unter der kupe frantsoyzn, hot mikh farteydikt: "vos vilstu fun im hobn? az me vet undz aroyfshikn oybn in der heykh, tsu arbetn oyf der kelt mit di frantsoyzn, vet zayn beser? dank dem tayvl vos du ligst ayngeleygt in dr'erd, in der varem, ven nisht volstu shoyn fun lang gehat di fis oysgetsoygn. vos mishteyns gezogt, shpilt shoyn a role? iz nokh hundert redelekh a tog, a make veln zey mit dem gevinen di krig! mit shklafn-arbet gevint men nisht keyn milkhomes. un der mayster undzerer? vu trefstu nokh haynt aza orntlekhn dat|sh. er darf es zikher, er muz dokh bavayzn, az er shaft. tomer nisht, shikn zey dokh im glaykh avek oyfn front. oy, vi derlebn mir shoyn zeyer mapole? -- 46/ -- hot it|she geredt vi tsu zikh -- tate ziser in himl! lomir nor zey iberlebn khotsh eyn minut! kh'vil nor zen zeyer sof un dernokh iz mir nisht keyn khilek. alzo, yenkele, zol zayn nokh fuftsik shtik, nisht mer, far haynt! maskem?" un ale arum zenen geven maskem. tsu morgns hot mir der mayster gebrakht nisht a tsibele, vi tomid, nor a kartofl, a groysn opgebakenem kartofl. a mol hot er mir arayngeleygt in der hant arayn, az keyner zol nisht zen, a rak, a roytn opgekokhtn rak. zeltn a mol a shtikl broyt. un a mol, ven kh'hob oyf im gekukt mit mayne khnifedike eygelekh, er zol mir epes gebn in moyl arayn, vos heyst, shoyn gantse teg vi er hot mir gornisht gegebn un ikh halt im in eyn hekhern di norme? vu iz yoysher? -- hot der mayster nerveish a makh geton mit der hant, zikh gut arumgekukt, tsi keyner hert im nisht, un mir arayngeshrign a sod in oyer: "himl her got nokh eyn mol! vir haben zelbst nikhts tsu fresen! ven tsu dizen shvayne-krig keyn ende komt, dan vird gants doyt|shland ayn shaysehaufen vi in drezden..." ("tsu al di shvartse yor! mir aleyn hobn dokh nisht vos tsu fresn! oyb di khazeyrishe milkhome vet zikh nisht endikn, vet fun gants dayt|shland vern a kupe tinef, vi in drezden" [di shtot drezden, vos di aliirte luft-koykhes hobn tsebombardirt -- TK]. ven kh'hob tsurikgeyendik in lager arayn dertseylt it|shen di umfarshtendlekhe reyd funem mayster, hot er dos teykef azoy oysgetayt|sht: "zet oys, az me hot zey in drezden gut arayn|ge|makl|et in tokhes arayn un nisht bloyz in tokhes arayn, nor take zey gegebn ibern kop kmoy shekosev..." 47/ "farshtey, benyek -- hob ikh mir probirt farteydikn -- ershtns, bakum ikh zeltn epes fun mayster. tsveytns, du arbetst oyf an andern opteyl un du veyst dokh gants gut, az es iz shtreng farbotn aribertsugeyn fun eyn opteylung tsu der anderer. dritns, shver ikh dir, az kh'hob a mol probirt, ober s'iz mir nisht gelungen. biz kh'bin tsugekumen tsu dayn opteylung, hob ikh shoyn mer gornisht gehat fun dem halbn kartofl, vos kh'hob dikh gevolt gebn. yeder rege hob ikh getsupt un gedzhobyet a pitsele un nokh a pitsele un b|shum-oyfn zikh nisht gekent aynhaltn, biz s'iz mir gornisht mer ibergeblibn. kh'veys aleyn nisht, ober der halber kartofl hot gehat epes aza gutn tam, gleyb mir, ikh hob nokh keyn mol in lebn nisht gegesn aza geshmakn kartofl, mamesh tam ganeydn." benyek ober hot gehat a gut harts, -- nokh dem vi er hot zikh balekt mit der tsung iber di oysgetriknte lipn zayne, oysherndik vegn dem halbn vunderlekhn kartofl, vos er hot im nisht bakumen fun mir, hot er mir dokh vider opgemostn un arayngetseylt mitn lefl in mayn top arayn: "fi-nef, z-e-ks, zibn, host genug far haynt! s'iz gedikhte zup." itst ober geyen mir tsuzamen in toytnmarsh, ayngeshlosn in der rey, un hitn op eyner dem tsveytn, az keyner zol, kholile, nisht blaybn hintershtelik. ------------------------------------------------------------------ End of _The Mendele Review_ 02.004 Leonard Prager, editor Send articles to: lprager@research.haifa.ac.il The editor of _TMR_ can also be reached via _Mendele_'s homepage: http://www2.trincoll.edu/~mendele Subscribers to _Mendele_ (see below) automatically receive _The Mendele Review_. Send "to subscribe" or change-of-status messages to: listproc@lists.yale.edu a. For a temporary stop: set mendele mail postpone b. To resume delivery: set mendele mail ack c. To subscribe: sub mendele first_name last_name d. To unsubscribe kholile: unsub mendele ****Getting back issues**** _The Mendele Review_ archives can be reached at: http://www2.trincoll.edu/~mendele/tmrarc.htm